Reformacyjŏ we Ślōnsku
Reformacyjŏ we Ślōnsku – ôkres pōmian religijnych we cołkim Ślōnsku we XVI i XVII stoleciu.
Tło historyczne
edytujLutry we Ślōnsku ukŏzały sie hned po tym, jak Marcin Luter zapropōnowoł reformã Kościoła zachodniygo. Już w 1519 roku we Nowym Kościele nad Kaczawōm miyjscowy farŏrz wygłosiōł kŏzanie we wanielickim duchu. Reformacyjŏ gibko rozloła sie po cołkim Ślōnsku, nojprzōd we Dolnym Ślōnsku. Wŏżnŏ rzecz była w 1523 roku, kej ks. Johannes Hess ôstoł farŏrzym we kościele św. Maryje Magdalyny – bōł to piyrszy wanielicki pastor we Wrocławiu (Breslau). Ôd tego mōmyntu wanielickŏ wiara była już dycki ôbecnŏ we ślōnskij stolicy.
W 1555 roku podpisali pokōj augsburski, kery wkludziōł prawidło „cuius regio, eius religio” – „kerego regiyrowanie, tego religijŏ”. Tōż Ślōnsk, kerym regiyrowoł krōl czeski a we tyn sōm czas kajzer niymiecki Karl V Habsburg, mioł prawidło ôbiyraniŏ konfesyje na tej ziymi. Skuli tego, iże cysŏrstwo było fest podzielōne we postrzodku, de facto prawidło to posiadały prince a insze ziymskie pany. W tyn sposōb we roztōmajtych ksiynstwach prawie ci władcy ôbiyrali kōnfesyjõ jejich poddanych. Luterskie były bez tyn przikłŏd ksiynstwo lygnicko-brzeskie i cieszyńskie abo pszczyński stanowy sztat. Trza yno pedzieć, iże skyrs regiyrōnku kajzera wkludzanie Reformacyje niy było takie lekie, co w inszych niymieckich sztatach – było to fest roztōmajte. Wōl niy wōl, prince miały moc do gŏdaniŏ ô kōnfesyji swojich ziym.
Reformacyjŏ we ksiynstwie lygnicko-brzeskim
edytujWe ksiynstwie lygnickim a brzeskim w cajtach Reformacyje regiyrowoł tyn sōm princ Fryderyk II Lygnicki mianowany Wielgim, kery bōł też gyneralnym ślōnskim starostōm. Posiadoł ôn tyż ôd roku 1523 ksiynstwo wołoskie, a ôd 1542 roku ksiynstwo ziymbickie. W roku 1523 przelŏz na luteranizm, skuli czytaniŏ Biblije i kōntaktōwi ze Kasparym Schwenckfeldym von Ossigiym. Doł ôn swobodã kōnfesyje, nale sōm wspiyroł sam ôsadzanie luteranizmu. Piyrsze wanielickie kŏzanie wypedzioł Fabian Eckel w roku 1522 w kościele Maryje Panny. Ôd tego cajtu moc kościołōw przełaziła na luteranizm, w 1560 roku bezma wszyjskie były wanielickie. Stōn ten zmiyniōł sie w drugij tajli XVII stoleciŏ, kej kajzer Leopold przispieszōł kontrreformacyjõ i przikludziōł sam jezuitōw. Krōm tego lutry żyły w ksiynstwie lygnicko-brzeskim w wiynkszości aż do kōnca drugij światowyj wojny.
Reformacyjŏ we pszczyńskim sztacie
edytujW roku 1520 we Pszczyńskim Swōbodnym Stanōwym Sztacie idyje reformacyjne były corŏz to barzij festelne. W piyrszyj tajli XVI stoleciŏ tym sztatym regiyrowała familijŏ Thurzonōw (1517-1548). Te madziarskie magnaty zwiōnzane z Janym V Thurzonym (biskupym wrocławskim mianowanym ôd Reformatorōw „nŏjlepszym biskupym stoleciŏ”) sprzijały Reformacyji, chociŏż niy byli lutrami. Ôd 1548 roku ziymia pszczyńskŏ była regiyrowanŏ ôd Baltazara Promnitza – wrocławskigo biskupa katolickiygo a generalnygo ślōnskigo starōsty, kery zezwaloł na ôsadzanie luteranizmu we swojich ziymiach. Pisoł ôn z Lutrym i Melanchtonym a mioł richtig humanistyczne myślynie. Po regiyrōnku jego i jego nastympcy Stanislausie Promnitzu, ôd 1568 roku pszczyńskim sztatym regiyrōwoł Karl Promnitz, kery zarŏz w 1568 roku wkludziōł luteranizm jako sztatowõ konfesyjõ. Bezma wszyjskie kościoły na pszczyńskij ziymi stały sie wanielickimi (ôkrōm Lyndzin, Pawłowic a Bojszōw): trzi kościoły we Pszczynie (Wszijskich Świyntych, św. Wōlfganga, św. Hedwigi), kapla na pszczyńskim zōmku, dwa kościoły we Mikołowie, dwa kościoły we Bierōniu, dwa kościoły we Goczołkowicach a po jednym kościele we Staryj Wsi, Brzeźcach, Ćwiklicach, Niymieckiyj Wiśle, Bziu, Golasowicach, Grzawej, Krziżowicach, Łōnce, Miydźnyj, Mokrym, Ôrzeszu, Piylgrzimowicach, Porymbie, Studziōnce, Suszcu, Tychach, Warszowicach i Woszczycach. Pŏrã kościołōw było budowanych już ôd lutrōw (bez przikłŏd we Porymbie).
Piyrszym luterskim pastorym we Pszczynie bōł ks. Marcin Trinecius, a piyrszym pryncypołym (dziekōnym) cołkigo wanielickigo Kościōła w pszczyńskim sztacie bōł ôd 1577 roku ks. Maciej Praetorius. W 1592 roku pszczyński sztatōwy Kościōł wanielicki wydoł „Kościelny Porzōndek” (niem. Kirchenordnung), kery wkludzoł prawidła ôrganizacyje Kościoła.
13 wrzyśnia 1628 roku burgrabia Dohna wydoł „Edykt Bytōmski”, kery napoczōn ôkres kōntrreformacyje w ziymi pszczyńskij. Chociŏż pszczyński pōn ôstŏł przi luteranizmie i niy popieroł zmian, musioł uznać edykt, kery wyszoł z zarzōndzyniŏ kajzera. Jak gŏdajōm zdrzōdła, restauracyjŏ katolickŏ była trudniyjszŏ do przekludzyniŏ, aniżeli wkludzanie wanielicyzmu. Krōm kōntrreformacyje niykere wanieliki ôstoły przy swojij kōnfesyji i do dzisiŏ przinŏleżōm do wanielickich zborōw na ziymi pszczyńskij (bez przikłŏd zbōr we Pszczynie, Golasowicach, Mikołowie, Ôrzeszu, Studziōnce).