Szachmaty
Szachy (uod pers. شاه (szach) – krōl) – sztrategiczny logiczny bretszpil dlŏ dwōch ôsōb na 64-polowyj planszy, na keryj stoji 16 biołych a 16 czornych figur.
Pochodzi ze staroindyjskigo szpilu czaturanga, kero dała tyż poczōntek takim sztrategicznym szpilōm jak chińske Xiangqi, koryjańske janggi abo japōńske siogi. Szachmaty trefiōły do Ojropy we IX stoleciu skuli ekspansyje Ômajjadōw we Szpaniji. Figury dostały siyła a rola, jake znōmy do dzisiej, przi kōńcu XV stolecia, a standaryzacyjo prawidoł ôdbōła sie we XIX stoleciu. Dzisiej we ôficjalnych turniyrach stosuje sie prawidła Miyndzynorodowyj Szachowyj Federacyje, kere ôpisujōm niy ino ruchy figurōw, nale tyż prawa ôd syndziōw, prawidła zachowanio groczy a kōntrola czasu.
Ôgōlne prawidła edytuj
Zodaniym grocza je doć przeciwnikowi mata, inakszyj dropnōńć jego krōla. Grŏcze wykōnujōm ruchy na pōmian, bez zaczynanie ôd biołych. Figura może zajmnōńć swobodne pole abo zbić wrogõ bierkę i zajmnōńć jeji plac. Zabrōniōne je wychrōnianie swojich bierek, wychrōnianie bierek przeciwnika bez jejich bicio, jak tyż bicie wrogigo krōla.
Figury edytuj
Grocz mo do dyspozycyje 16 figur: krōla, dama, ôziym piōnkōw a po dwa lojfry, kōnie i wieże. Kożdo z nich poruszo sie w ôkryślōny spōsōb.
Krōl edytuj
Krōl je nojważniyjszo figura a poruszo sie ô jedno pole w leda jako strōna (piōnowo, poziōmo abo ukośnie). Zaczynŏ dycki na polu ôznaczōnym literōm e (bioły e1, czorny e8), tj. na polu ôpacznyj farby. Je to jedyno figura, keryj niy idzie zbić jak tyż kerŏ niy ma wymiyrnego wertu. Zaôbycz nosi ôn korōna z krziżym na gōrze.
Dama edytuj
Dama (tyż krōlowa abo hetmōn) je nojsiylniyjszo figura a poruszo sie ô leda jako liczba pōl w leda jako strōna, bez co je choby połōnczyniym wieże z lojfrym. Jeji wzglyndny wert to 9 pōnktōw. Podle prawidła "krōlowo włodo farbōm" zaczynŏ dycki na polu ôznaczōnym literōm d (bioło d1, czorno d8), tj. na polu swojij farby. Zaôbycz nosi ôna korōna a je miyńszo ôd krōla. Damy i wieże ôkryślŏ sie za ciynżke figury.
Wieża edytuj
Wieża poruszo się ô leda jako liczba pōl piōnowo abo poziōmo a jeji wzglyndy wert to 5 pōnktōw. Wieże zaczynajōm na winklach breta, to je na polach z literami a i h (biołe a1 i h1, czorne a8 i h8). Wieże i damy ôkryślŏ sie za ciynżke figury.
Kōń edytuj
Kōń abo skoczek poruszo się we muster litery L - dwa pola poziōmo abo piōnowo a potym jedno w bok. Je to jedyno figura kero skoko nad inkszymi a jeji wzglyndny wert to 3 pōnkty. Kōnie zaczynajōm miyndzy wieżami a lojframi, to je na polach z literami b a g (biołe b1 a g1, czorne b8 a g8). Kōnie a lojfry ôkryślŏ sie za leke figury.
Lojfer edytuj
Lojfer poruszo się ô leda jako liczba pōl ukośnie a jego wzglyndny wert to 3 pōnkty. Mŏ zaôbycz kształt srogszego piōnka, czasami z gowōm inkszyj farby. Lojfry zaczynajōm zarŏz kole krōla a damy, to je na polach z literami c i f (biołe c1 a f1, czorne c8 a f8). Skirz swojij chōdzki lojfer poruszo sie ino po polach jednyj farby. Lojfry a kōnie ôkryślŏ sie za leke figury.
Piōnek edytuj
Piōnek je nojsłobszo a jedyno figura, kero bije w inkszy spōsōb aniżeli chodzi. Poruszo sie ô jedno pole do przodka piōnowo, ale bije ô jedno pole do przodka ukośnie. Piōnki zaczynajōm bez stōnie przed inkszymi figurami (biołe lynijo 2 a czorne linijo 7) a wyjōntkowo mogōm tedy poruszyć sie ô dwa pola (bijōm we spōsōb normalny).
Szach edytuj
Szach to atak na wrogigo krōla. Atakyrujōncy musi powiadōmić ô tym fprzeciwnika bez godanie "Szach!". Napadniynty musi potym swojigo krōla ôbrōnić, ale tak coby niy bōł ôn dalij zagrożōny. Może ôn tōż zbić grożōnco figura, uciyc krōlym na bezpieczne pole abo stanōńć inkszo swojōm figurōm na lynije ataku. Eli szachowany krōl niy ma jak sie ôbrōnić, je to mat, a wygrywo szachujōncy.
Ekstra ruchy edytuj
Roszada edytuj
Roszada je spōlnym ruchym krōla i wieże, co w nim kryje sie ôn za niōm. Krōl wyjōntkowo idzie ô dwa pola we strōna danyj wieże, kero potym zajmuje przeskoczōne bez niego pole. Roszada je możliwŏ ino kej społniōne sōm wszyjske nastympujōnce warōnki:
- krōl i dano wieża niy wykōnały wczaśnij żŏdnych ruchōw
- wszyjske pola miyndzy niymi sōm prōzne
- danŏ wieża niy ma prōmowanym piōnkiym
- pola docylowe ôbōch figur sōm bezpieczne
- krōl niy ma na szachu.
Bicie mimochōdym edytuj
Bicie mimochōdym (ze francuskigo en passant, przi przileżytości) je ôsobliwe bicie piōnka bez piōnka. Eli piōnek atakerōwoł pole, kere pōminōł wrogi piōnek sztartujōncy ô dwa pola, może go zbić bezwchodzynie na pōminiynte pole, jakkeby wrogi ruszōł sie ô jedno, a niy dwa.
Prōmocyjo edytuj
Prōmocyjo to pōmiana piōnka w inkszo figura. Je ôna musowo, a dochodzi dō nij kej piōnek weszoł na ôstatniõ lynijõ (bioły na 8, czorny na 1). Ôwdy umiyniany je na leda jakõ siylniyjszõ figurã inkszõ aniżeli krōl, porzōnd na dama.
Rymis edytuj
Rymis mo plac w nastympujōncych przipodkach:
- zgoda ôbōch grŏczōw w leda jakim mōmyncie szpilu
- kej grocz niy ma na szachu, ale niy może sie ruszyć (pat)
- kej żodyn grocz niy ma jak doć mata drugimu bez brak materyje (umrzito pozycyjo) tj. kej ôba majōm ino krōle, ewyntualnie ino krōla i jedna leko figura (krōl z kōniym abo lojfrem)
- kej idyntyczno sytuacyjo trefi sie wiyncyj aniżeli dwa raży (trzikrotne powtōrzynie)
- kedy grocz bez 50 ruchōw niy zbił dalszyj figury.