|
Gówno
{{NowOrt}}
[[Plik:DEU Niederschlesien 1919-1941 COA.svg|alt=|mały|169x169px|[[Wapyn Ślůnska]]]]
[[Plik:Silesia (Now).png|thumb|330px|right|Historyczny Ślōnsk na modro. Prusko Prowincyja Ślōnsko (''Provinz Schlesien'') na żōłto]]
'''Ślōnsk''' ([[Ślůnsko mjymjecko godka|śl-mjym.]]: ''Schläsing'', [[Polsko godka|pol.]]: ''Śląsk'', [[Mjymjecko godka|niēm]]. ''Schlesien'', [[Czesko godka|czes]]. ''Slezsko'', [[Łaćina|łac]]. ''Silesia'')<ref name="piykny">Mjano połaźi uod "ślyng" lub "ślymp", co uoznoczo wilgły abo podmokły plac
<br />
[[Marek Szołtysek]]: ''Ślonsk je piykny = Śląsk jest piękny = Silesia is beautiful = Schlesien ist wunderschön = Slezsko je krásné = La Slesia é bella = La Silésie est belle'': Rybnik 2007: ISBN 978-8388966-21-7 ; zajta 44
</ref> – historyczno kraina położōno we Strzodkowyj [[Ojropa|Ojropie]], na placu [[Polsko|Polski]], [[Czesko Republika|Czeskiēj Republiki]] i [[Mjymcy|Niēmiec]]. Ślōnsk je we dorzyczu gōrnyj a strzodkowyj [[Ŏdra|Ŏdry]] a poczōnkowygo biygu [[Wisła|Wisły]]. Terozki skiż ŏdmiynnych [[Geôgrafijo|geograficznych]], [[Gyszichta|historycznych]], [[Ekůnůmijo|ekonōmicznych]] a etnicznych warunkōw, Ślōnsk tajluje siy na: [[Gůrny Ślůnsk|Gōrny]] i [[Dolny Ślůnsk|Dolny]].
Nojwjynkszům gōrůō Ślōnska je [[Śńyżka|Śniēżka]].
== Geôgrafijo ==
=== Granice ===
[[Plik:Brynica rzeka piekary slaskie brzozowice-kamien.jpg|thumb|left|200px|[[Bryńica (rzyka)|Brynica]] – kraj miēndzy tajlōm Gōrnygo Ślōnska a tajlōm Małopolski, drzewij granica prusko-polsko]]
Za piyrsze, krajym regiōnu bōł wodny tajlōng Gōrnyj [[Ŏdra|Ŏdry]]. Poza Ślōnskiym rozlygowany bôł [[Bytůń|Bytōń]], kery leżoł we dorzyczu [[Wisła|Wisły]] (małopolski grōd). Ślōnsko-wielgopolsko granica bōła ŏznoczano ŏd lynije wodnygo tajlungu Ŏdry i [[Warta|Warty]], a połedniowym krajym bōły gōrske wiyrchy. Podle kōncepcyje ruchu ludnośći rzykoma, do Ślōnska wrachowowała siy [[kłodzko ziēmia]] we dorzyczu Ŏdry. Nojstarszo granica Ślōnska a [[Łużyca|Łużyce]] biygła podle [[Łużycko Nysa|Łużyckij Nyse]].
Na połedniowym wschodzie tradycyjnōm granicōm je rzyka [[Bioło]] (kraj miyndzy downymi [[diecezyjo|diecezyjōma]] – [[wrocłowsko archidiecezyjo|wrocłowskōm]] i [[krakowsko diecezyjo|krakowskōm]], choć ŏd [[1179]] roku do [[XV stolecie|XV stolecio]] ziymie [[Ŏświēncimske Ksiōnżynstwo|Ŏświēncimskiēgo Ksiōnżynstwa]], [[Zatorske Ksiōnżynstwo|Zatorskiēgo Ksiōnżynstwa]] a [[Siewierske Ksiōnżynstwo|Siewierskiēgo Ksiōnżynstwa]] noleżały do [[Ślōnske Piasty|ślōnskich Piastōw]]). Na połedniowym wschodzie kraj biygnie wiyrchōma [[Ślůnski Beskid|Ślōnskigo Beskidu]], jak: [[Klimczok]], [[Kotorz]], [[Malinowsko Skała]], [[Baranio Gōra]] a [[Ŏchodzita]]. Na wyżce sztadōw [[Czechowicē-Dziedzicē]], [[Pszczyna]] a [[Bieruń]] granicowōm rzykōm je [[Wisła]] (do ujścio [[Przēmsza|Przēmsze]]), a potym Przymsza. We [[Gōrnoślōnski Industryjny Ŏkryng|Gōrnoślōnskim Industryjnym Ŏkryngu]] krajym je [[Brynica]].
We niymieckij tradycyji granice [[Ślōnsk (prowincyjo)|prowincyje Ślōnsk]] spamiyntane sōm jako tradycyjne kraje Ślōnska, przi czym wrachowujōm do niygo m.in. teryny rozlygowane na zachōd ŏuod [[Kwisa|Kwise]], przi tym we polskij tradycyji na zachodzie to gynau [[Kwisa]] je krajym. Te porōżniynia dajōm baza na haja ŏ tyn kraj. Problym je tyż połedniowo granica [[Dolny Ślōnsk|Dolnēgo Ślōnska]], kero biygnie wiyrchōma [[Sudety|Sudetōw]] – podle niykerych [[kłodzko ziēmia]] je ŏsobnym historycznie placym.
== Kultura ==
=== Litēratura ===
[[Plik:Book of Henryków.PNG|right|thumb|200px|Pjērszy zapis ślōnskej, [[polsko godka|polskej]], a [[czesko godka|czeskej]] [[godka|godki]] we [[kśynga hynrykowsko|ksiēndze hēnrykowskēj]]]]
Jedna z nojstarszych ksiōng szkryflonych na Ślōnsku je [[kśynga hynrykowsko|ksiēnga hēnrykowsko]]. Je to stuzajtno ksiynga spisano po [[łaćina|łacinie]] chrōnika ŏpactwa [[Cysterśi|cystersōw]] we [[Hynrykůw|Hēnrykowiē]] we [[Dolny Ślůnsk|Dolnym Ślōnsku]]. Tajla piyrszo tyj ksiyngi ŏpisuje lota ŏd fōndacyje klasztoru we 1227 bez [[Hajnel I Brodaty|Hajnla Brodatygo]] do 1259, tajla drugo prowadzi historyjo ŏpactwa do 1310. Ksiynga zawiyro we zapiskach z 1270 zdaniy, o kerym siy godo, że je nojstarsze zaszkryflane we godce polskij, czeskij a ślōnskij (te godki bôły tedy blank na siy podane):
,,'''''Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai'''''"
co je po ślōnsku:,,'''''Dej, jo pobrusza, a ty pocziwej''''',
a po polsku: ,,'''''Daj, ja pomielę, a ty odpoczywaj'''''.
=== Muzyka ===
[[Plik:Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk" Mikołów2 07.jpg|right|thumb|200px|Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk"]]
Na Ślōnsku je sam 7 filharmonii, a dwie Akademie Muzyczne - we [[Katowicy|Katowicach]] a [[Wrocłow|Wrocławie]]. Trza jeszcze pedzieć o ludziach, kerzy ta muzyka piszom. Nojbarzi znani we świēcie to: [[Grzegorz Gerwazy Gorczycki]], [[Georg Philipp Tellemann]], [[Edward Bogusławski]], [[Jan Wincenty Hawel]], [[Wojciech Kilar]].
[[Schlesisches Musikfest]] (ślōnske tumaczeniē:''Ślōnski Muzyczny Fest'') to fest kery ôdbywo siē ôde 1876 z pauzōm we lotach 1942-1996.
=== Ślōnsko kuchnia===
{{Uosobny artikel|Kuchńa ślůnsko}}
Ślōnsko kuchnia je fest charakterystyczno, noleżi do kuchńi strzodkowoojropejskich, nale mogymy pedzieć, że w każdyj tajli Ślōnska warzi siē trocha inaczij. Bez wiela lot mioła ajnflusy ze [[polsko]]m, [[mjymcy|mjymjeckom]] a [[czychy|czeskom]], beztoż na cołkim Ślōnsku jodło niē je take some. Na Ślōnsku je wiela jodła kere nikaj indzij na [[żymja|zimji]] niē ma, nale nikere potrawy sōm take kej na terynach z kerych mioły ajnflus. Powszechnie uważo siē, iże nojczēnstszym ślōnskim jodłym sōm [[rolady]] wroz ze [[ślůnske kluski|ślōnskimi kluskōma]] a [[modro kapusta|modrōm kapustōm]], zaś piērsze danie musi być [[nudelzupa]].
==Folklor==
=== Ôblēczēnia ludowe ===
[[Plik:Babcia Agnes.jpg|thumb|right|200px|Kobiēta we [[Ćeszyńske uobleczyńy|ôblyczyńu cieszyńskim]]]]
Ôblēczēnia ludowe [[Dolny Ślůnsk|Dolnēgo Ślōnska]]<ref name="bar">Barbara Bazielich: ''Tradycyjne stroje dolnośląskie'' Wrocłow: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993. ISBN 83-229-0853-9.</ref>:
* ôblēczēnie jelyniogōrske
* ôblēczēnie kaczawsko-nadŏbrzańske
* ôblēczēnie karkonoske
* ôblēczēnie kłodzke
* ôblēczēnie wołbrzyskie
* ôblēczēnie breslawskie
* ôblēczēnie głogowske (ôsobno zorta)
* ôblēczēnie z tyrynōw [[Nysa|Nysy]]
Ôblēczēnia ludowe [[Gůrny Ślůnsk|Gōrnēgo Ślōnska]]<ref name="bar" />:
* [[Ćeszyńske uobleczyńy|ôblēczēnie cieszyńske]]
* [[Pszczyńskie ŏblēczēnie|ôblēczēnie pszczyńske]]
* ôblēczēnie raciborske
* [[Rozbarskie ôblēczēnie|ôblēczēnie rozbarske (gōrzańske)]]
* ôblēczēnie [[Jacki jabłůnkowske|Jackōw jabłōnkowskich]]
* ôblēczēnie [[gůrale ślůnscy|Gōrali ślōnskich]]
* ôblēczēnie Lachōw ślōnskich
=== Tańce ===
Nojbarzij znane ślōnske tańce to: [[Trojak]], [[Grozik]], [[Ôwczarek]], [[Diobōłek]], [[Gołōmbek]], [[Puszczany]], [[Ôd buczku]].
Wielgo tukej je rola ZPiT "Śląsk" im. S. Hadyny, kery stoł siy nojwiynkszym i nojznońszym propagatorym ślōnskiyj kultury we Polsce i na świyciy.
=== Tradycyje ===
* Świynta: 4 grudnia je ôbchodzōne [[Barbora|świēnto Barbory]], patrōnki grubiorzōw, zaś 4 maja [[Dźyń śwjyntygo Florjana|Dziēń św. Floriana]] - patrōna hutnikōw. Zauobycz te niy sōm wolne ôd roboty, zaczyno siy je ôd Mszy we kościele, niyskorzij je pochōd ze hutniczōm abo bergmańskōm ôrkestrōm a pod kōniec nojczynścij je robiōny fest.
* Na Ślōnsku ôbchodzi siy [[Abraham (śwjynto)|Abrahama]] - 50. geburstag
* Na Ślōnsku popularny je karciany szpil [[szkat]].
* Popularno na Ślōnsku je tyż hodowla gołymbi (we gołymbiokach).
* Ślōnzoki niy ôbchodzōm imienin
== Nauka a ôświata ==
Ze Ślŏnska je 17 ludzi, kerych ŏtrzymoło [[nadgroda Nobla]], ze tygo dziesiynciu pochodziōło ze [[Breslawia]]:
* pisorze – [[Theodor Mommsen]] (1902), [[Gerhart Hauptmann]] (1912)
* fizyki – [[Otto Stern]] (1943), [[Philipp Lenard|Phillip Lenard]] (1905), [[Max Born]] (1954), [[Maria Göppert-Mayer|Maria Goeppert-Mayer]] (1963), [[Johannes Georg Bednorz]] (1987), [[Hans Georg Dehmelt]] (1989)
* chymiki – [[Eduard Buchner]] (1907), [[Fritz Haber]] (1918), [[Friedrich Bergius]] (1931), [[Kurt Alder]] (1950), [[Konrad Bloch]] (1964)
* dochtōry a biochymiki – [[Paul Ehrlich]] (1908), [[Gerhard Domagk]] (1939), [[Günter Blobel]] (1999)
* ekonōmista – [[Reinhard Selten]] (1994)
Bez lauryatōw nadgrody Nobla, wstrzōd [[Ślůnzoki|Ślōnzokōw]] je tyż wiela inkszych naukowcōw, do bajszpila: [[Theodor Kaluza]], [[Gregor Mendel]], [[Fritz London]], [[Maria Cunitz]], [[Richard Courant]], [[Carl Friedländer]] a [[Carl Wernicke]].
== Ôbejrzij tēż ==
* [[Gyszichta Ślůnska|Historyjo Ślōnska]]
* [[Ślůnzoki|Ślōnzoki]]
* [[Ślůnsko godka|Ślōnsko godka]]
* [[Ślůnsko mjymjecko godka|Ślōnski dialekt niēmieckij godki]]
{{Przipisy}}
[[Kategoryjo:Ślůnsk|Ślōnsk]]
| 