Karta ôd Helwiga: Porōwnanie wersyji

'''Karta ôd Helwiga''' (ôryginalnyôrginalny tytuł [[Łaćina|łac]]. ''Tabula geographia sive mappa Silesiae''<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Kartografia, dawne mapy, weduty…#1 |data = 2017-03-22 |data dostympu = 2021-07-06 |url = http://empiresilesia.pl/kartografia-dawne-mapy-weduty-1/ |jynzyk = pl}}</ref>) to je piyrszŏ srogŏ samodzielnŏ [[karta]] [[Ślōnsk|Ślōnska]]<ref group="pozōr">We sporności z popularnym wierzyniym, karta ôd Helwiga niy bōła echt piyrszōm kartōm Ślōnska. Wczaśnij powstoła karta ôd [[Sebastian Münster|Sebastiana Münstera]], kerõ wydoł we 1544 roku w [[Basel]]. Jednak karta ôd Münstera mŏ połno felerōw i wymyślyń. Historyk [[Piotr Greiner]] nazwoł kartã ôd Helwiga „piyrszōm modernōm, rzetelnōm kartōm tego regiōnu [Ślōnska]”.</ref><ref>{{Cytuj |autōr = Grażyna Kuźnik |tytuł = Wielka awantura o mapę Śląska dwóch geografów renesansu |data = 2013-01-12 |data dostympu = 2021-07-06 |ôpublikowany = Dziennik Zachodni |url = https://dziennikzachodni.pl/wielka-awantura-o-mape-slaska-dwoch-geografow-renesansu/ar/737795 |jynzyk = pl}}</ref>, wydanŏ we 1561 roku bez forszera i pedagoga majstra [[Martin Helwig|Martina Helwiga]]. Po 3 latach roboty karta ôstała wyrzeźbiōnŏ na 12 platach drukarskich. Rzeźbiōł jōmja H. Kron, a kartã wydrukowoł Johann Creutzig w [[Nysa|Nysie]]<ref name="stareanove">{{Cytuj |autōr = Jiří Černohorský, Tomáš Grim, Miroslav Kronus, Michal Traurig, Petr Mach |tytuł = Staré a nové mapy z území České republiky: Průvodce výstavou |data = 2013 |data dostympu = 2021-07-06 |miyjsce = Praha |wydŏwca = Český úřad zeměměřický a katastrální |s = 5-6 |ôpublikowany = archivnimapy.cuzk.cz |url = http://archivnimapy.cuzk.cz/uazk/vystavy/varsava-2012/pruvodce_vystava.pdf |archiwum = https://web.archive.org/web/20130520234736/http://archivnimapy.cuzk.cz/uazk/vystavy/varsava-2012/pruvodce_vystava.pdf |zarchiwizowane = 2013-05-20}}</ref>. Helwig stworzōł kartã podle włŏsnych ôbserwacyji, a tyż ôzprŏwek lokalnyj ludnościludnoście<ref>{{Cytuj |autōr = Grzegorz Sanik |tytuł = Mapa Śląska Martina Helwiga z 1561 roku |data = 2020-12-18 |data dostympu = 2021-07-06 |ôpublikowany = e-DolnyŚląsk.info |url = https://e-dolnyslask.info/mapa-slaska-martina-helwiga-z-1561-roku/ |jynzyk = pl}}</ref>.

Karta miała pŏrã wydań. Terŏźnie znōmy wydaniŏ z lŏt 1561, 1605, 1612, 1627, 1642, 1685, 1738, 1745, 1746, 1765, 1776, 1776, 1778, 1889 − cuzamyn 14. Dugi czas bōła to jedynŏ tyj zorty karta, kerŏ pokazowała Ślōnsk. WielokrotnieWiela razy bōła ôna publikowanŏ we [[Atlas (publikacyjŏ)|atlasach]], a stała sie mustrym dlŏ kart pochodnych. ÔryginalnŏÔrginalnŏ wersyjŏ karty niy zachowała sie do dzisiej. Powstoło pŏrãpŏra kopije karty ôd Helwiga. Nojwŏżniyjszŏ z nich to kopijŏ, kerõkerŏ [[Abraham Ortelius]] włōnczōł do swojigo dzieła ''[[Theatrum Orbis Terrarum]]'' (1570), inksze znane kopije sōm ôd [[Gerhard de Jod|Gerharda de Joda]] i [[Gerardus Mercator|Gerardusa Mercatora]]<ref name="stareanove" /><ref name="grim">{{Cytuj |autōr = Tomáš Grim |tytuł = Vývoj slezské kartografie do počátku 18. století - Development of Silesian Cartography up to beginning of 18th century |data = 2005 |data dostympu = 2021-07-06 |url = https://is.muni.cz/th/4908/prif_d/ |jynzyk = cs}}</ref><ref name="soudna">{{Cytuj |autōr = Tereza Soudná |tytuł = Kartografický jazyk starých map Moravy a Slezska |data = 2008 |data dostympu = 2021-07-06 |miyjsce = Praha |wydŏwca = České vysoké učení technické v Praze. Vedoucí práce Ing. Růžena Zimová, Ph. D. |url = http://maps.fsv.cvut.cz/gacr/student/2008_Bc_Soudna.pdf |jynzyk = cs}}</ref><ref name="belecka">{{Cytuj |autōr = Filip Antoš |autōr r = Veronika Bělecká |rozdzioł = Helwigova mapa Slezska |tytuł = Historické mapy zemí Koruny české |data = 2006 |data dostympu = 2021-07-06 |ôpublikowany = staremapy.cz |url = http://www.staremapy.cz/antos/slezsko.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20150125224340/http://www.staremapy.cz/antos/slezsko.html |zarchiwizowane = 2015-01-25}}</ref>.

Karta ôd Helwiga je tyż interesujōncŏ z pōnktu widzyniŏ ôchrōny [[Prawo autōrske|praw autōrskich praw]]. W czasie audiyncyje na [[Zōmek Praski|Zōmku Praskim]] we 1561 roku Helwig żōndoł ôd cysŏrza [[Ferdynand I Habsburg|Ferdynanda I Habsburga]] [[imprimatur]] (zwōla na drukowanie), a tyż strzodka zapewniajōncego [[Kōnfiskata|kōnfiskatã]] niylegalnych kopiji i grziwny we wysokości dziesiyńciu [[Grziwna (jednotka miar)|grziwn]] [[Złoto|złotŏzłota]]. Grziwna ta ôstała potymniyskorzi rōwno roztajlowanŏ dlŏ autora a mōnarchy. Bōła to możebnie piyrszŏ we historyji kartografije ôchrōna praw autōrskich praw<ref name="grim" /><ref>{{Cytuj |autōr = Milo Burdátš |tytuł = Nejstarší české mapy VI. Naše rodina |data = 1999 |data dostympu = 2021-07-06 |miyjsce = Praha |wydŏwca = FORTUNA |ôpublikowany = antik-kant.cz |url = http://www.antik-kant.cz/poradna/poradce/mapy6.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20080424025021/http://www.antik-kant.cz/poradna/poradce/mapy6.html |zarchiwizowane = 2008-04-24 |jynzyk = cs}}</ref><ref name="dejiny">{{Cytuj |autōr = Milan Drápela, Zbyšek Podhrázský, Zdeněk Stachoň, Kateřina Tajovská |rozdzioł = MARTIN HELWIG |tytuł = Dějiny kartografie - multimediální učebnice |data dostympu = 2021-07-06 |miyjsce = Brno |wydŏwca = Geografický ústav PřF MU Brno |ôpublikowany = oldgeogr.muni.cz |archiwum = https://web.archive.org/web/20141010045257/http://oldgeogr.muni.cz/ucebnice/dejiny/obsah.php?show=95 |zarchiwizowane = 2014-10-10 |jynzyk = cs}}</ref>.

Martin Helwig narodziōł sie w Nysie 5 listopada 1516 roku. Uczōł sie we szkole katolickij szkole, alenale niyskorzij stoł sie spōmŏgŏczym nauk [[Martin Luter|Lutra]]. Ôd 1552 roku robiōł we szkole Maryje Magdalyny we [[Wrocław|Wrocławiu]], keryj ôstatnie 14 lŏt swojigo życiŏ bōł rechtorym. Umrził 26 stycznia 1574 roku<ref name="belecka" />.

Zajmowoł sie astrōnōmijōm i horoskopami (kere ułożōł dlŏ wszyjskich swojich ôźmiu bajtli), alenale pedagogika w jego życiu bōła nojwŏżniyjszŏ. Jego baczyniŏ na pedagogikã wiōnżōm sie tyż z baczyniym na kartografijõ, bo uwŏżoł za zdatne, coby sztudynciŏ znali swōj krŏj, coby zrozumieć inksze kōnteksty. Inksze jego roboty to łaciński ôpis Ślōnska i karta antycznyj [[Italijo|Italije]]<ref name="grim" /><ref name="soudna" /><ref name="dejiny" />.

Karta ukazuje cołki [[Ślōnsk]] i [[Ziymia kłodzkŏ|Ziymiã kłodzkõ]], srogszõ tajlã [[Dolno Łużyca|Dolnyj]] a [[Gůrno Łużyca|Gōrnyj Łużycy]], tajlã [[Brandynburgijŏ|Brandynburgije]], [[Polska|Polskã]], [[Słowacyjo|Słowacyjõ]] ([[Madźary|Madziary]]), [[Morawa|Morawã]] i [[Czechy]]. Wnyntrznŏ rōmka karty wyznaczŏ terytorium 49° 36‘ – 52° 26‘ szyrokości geograficznyj pōłnocnyj, 37° 14‘ – 42° 52‘ dugości geograficznyj weschodnij na połedniowyj rōmce karty a 37° 6‘ – 42° 56‘ dugości geograficznyj weschodnij na pōłnocnyj rōmie karty. Przibliżōnŏ skala karty to 1:550 000. Karta mŏ połedniowõ ôriyntacyjõ, pōniywŏżbeztuż co autōr chcioł, coby [[Gōrny Ślōnsk]] bōł na gōrze karty, [[Dolny Ślōnsk]] na dole, a strzodkowŏ [[Uodra|Ôdra]] płynyła na Dolny z gōry<ref name="grim" /><ref name="soudna" />.

Dzieło ôgraniczŏôgraniczo zdobiōnŏ na bogato dekoracyjnŏ zewnyntrznŏ rōmarama karty, kerŏ mŏ przibliżyć ślōnskõ heraldykã. Je na nij wapyn [[Wrocław|Wrocławia]], [[Ćeszyn|Cieszyna]], [[Uopawa|Ôpawy]], [[Racibōrz|Raciborza]], [[Świdńica|Świdnicy]], [[Jawor (mjasto)|Jawora]], [[Ôpole|Ôpola]], [[Żagań|Żagania]], [[Głogůw|Gogowa]], [[Uoleśńica|Ôleśnicy]], [[Źymbicy|Ziymbic]], [[Brzeg|Brzygu]], [[Ligńica|Lignicy]] i [[Nysa|Nysy]]. Wnyntrznŏ rōmkarama chytŏchyto nec geograficzny słożōny z prostokōntōw ôdpadajōncych 2‘ dugości abo szyrokości geograficznyj<ref name="soudna" />.

Na karcie sōm trzi kartusze. Nojsrogszy łōnczy sie z wnyntrznõwnyntrznōm zajtōm gōrnyj rōmyramy wnyntrznyj. Tyn kartusz zawiyrołmioł dedykacyjõ dlŏ [[Mikołaj II Rehdiger|Mikołaja II Rehdigera]] (wŏżny wrocławski patrycjusz, rajca, szambelan, a niyskorzij tyż wojewoda [[Wrocławske ksiynstwo|wrocławskigo ksiynstwa]], kery poprzōłprzajōł stworzyniestworzyniu karty), a niyskorzij inksze teksty abo tytuł karty. We myńszym kartuszu u spodka karty widniało ôstrzeżynie ô prziwileju cysŏrskim i placu wydaniŏ karty (w Nysie z Johannem Creutzigiym), w dalszych latach bōły sam wrażane dane ô wydŏwcach i drukarzach. We nojmyńszym kartuszu je [[kōmpas]]<ref name="grim" /><ref name="soudna" />.

Przestrzyństwo naôbkoło szkryfōnku karty dopołniajōm dwie sroge bogato zdobiōne postacie. We prawym dolnym winklu je [[Wapyn Czech|czeski lew]], w lewym dolnym [[Wapyn Polski|polski ôreładler]]<ref name="grim" /><ref name="soudna" />.

Karta je zebranŏ w farby. Lasy sōm pōmalowane na zielōno, rzyki sōm modre, a gōry we ôdciyniach brōndze i zielyni. Zidlōngi sōm podświytlōne na czerwōno i żōłto. Moc farb używŏużywo sie tyż do ôbtŏczajōncych szkryfōnkōw a kartuszy<ref name="soudna" />.

Sama karta zawiyrŏmo rzeźbã terynu, wodã, zidlōngi, roślinność i ôpis. Do przedstawiyniŏ rzeźby terynu użyty ôstoł tak mianowany „knif''knif bergu”bergu''. Powstōnõ plastycznośćPlastyczność rzeźby dopołniŏdopołnio rysowanie ciyni na pōłnocno-weschodnich zboczach. Ôsobliwościōm zwiōnzanõzwiōnzanōm ze plaskatorzeźbōm je szkryfōnek wyproszczōnyj postaci [[Ciga|cigi]] ze porożym, ôgōnymszwancōm i karkoszkōm (tm. [[Rübezahl|Rōbenczal]]) we bliżu klarownie zaznaczōnyj [[Śńyżka|Śniyżki]]<ref name="stareanove" /><ref name="grim" /><ref name="soudna" />.

Zidlōngi na karcie potajlowane sōm na sztyry grupy: ''Stadt'' − miasto, ''Closter'' − klŏsztōr, ''Schlos'' − zōmek i ''Dorf'' − wieś. Coby jy ôdrōżnić, Helwig ôbrobiōł legyndã karty skłŏdajōncõskłŏdajōnco sie ze 4 symbolōw graficznych i jednowyrŏzowych wyklarowań we [[Mjymjecko godka|miymieckij gŏdce]] prziwstōnych do nich po prawyj zajcie. Legynda je we połedniowo-weschodnij tajli karty we bliżu Śniyżki. Kożdy plac je zaznaczōny na karcie ôdpednim znakym, kery dopołniŏ schymatyczny szkryfōnek placu. Miana placōw sōm zaôbycz miymiecke. Na karcie je cuzamyn 327 zidlōngōw − 254 miasta, 17 klŏsztōrōw, 29 zōmkōw i 27 wsi<ref name="stareanove" /><ref name="grim" /><ref name="soudna" />.

== LinkiNecowe zewnyntrzneôdwołania ==