Gōrny Ślōnsk: Porōwnanie wersyji
Usunięta treść Dodana treść
mNie podano opisu zmian |
Nie podano opisu zmian |
||
Linijŏ 158:
== Folklor ==
=== Literatura ===
[[Plik:Joseph Eichendorff.jpg|thumb|[[Joseph von Eichendorff]]]]
[[Martin ze Ôpawy]] bōł strzedniowiecznym krōnikarzym, a ônego ''[[Chronicon Pontificum et Imperatorum]]'' stało sie nojbarzij wpływowym zdrzōdłym strzedniowiecznyj powiarki ô [[Papiyżyca Jana|papiyżycy Janie]]<ref>{{Cytuj |autōr = Craig M. Rustici |tytuł = The Afterlife of Pope Joan: Deploying the Popess Legend in Early Modern England |data = 2006-06 |data dostympu = 2021-07-25 |isbn = 978-0-472-11544-0 |wydŏwca = University of Michigan Press |s = 6–7 |jynzyk = en}}</ref>. Na przełōmie 13. a 14. stoleciŏ fest popularne bōły łacińske kŏzaniŏ ''Sermones de tempore et de sanctis''<ref>{{Cytuj |autōr = Johann Prüss |tytuł = Sermones de tempore et de sanctis |data = 1493 |data dostympu = 2021-07-25 |miyjsce = Strasbourg |ôpublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/sermones-de-tempore-et-de-sanctis,MTA1NzY2ODI1/5/#info:metadata |jynzyk = la}}</ref> ôd [[Peregrin ze Ôpola|Peregrina ze Ôpola]]<ref>{{Cytuj |autōr = Teresa Michałowska |tytuł = Średniowiecze |data = 1995 |isbn = 83-01-11452-5 |ôpis = seryjŏ: Wielka Historia Literatury Polskiej |miyjsce = Warszawa |wydŏwca = Wydawnictwo Naukowe PWN |s = 206-207}}</ref>. We 1573 roku pisŏrz [[Ôlbrycht Strumiyński]] z Mysłowic wydoł dzieło „''O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, także o przekopach, o ważeniu i prowadzeniu wody''”<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Olbrychta Strumieńskiego O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów: 1573, wyd. 1897 |data = |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/olbrychta-strumienskiego-o-sprawie-sypaniu-wymierzaniu-i-rybieniu-stawow-1573,MTg5ODUxODk/4/#info:metadata}}</ref>, co je uznŏwane za piyrszõ polskõ ksiōnżkã z dōmyny inżynieryje. Za nojwŏżniyjszego przedstŏwiciela ślōnskij [[Rynesans|rynesansowyj]] [[Historiografijŏ|historiografije]] uznŏwany je [[Nicolaus Henelius]] ze Prudnika, autōr dzieł ''Silesiographia'', ''Breslographia'' a ''Silesia Togata''<ref>{{Cytuj |autōr = Mirosława Koćwin |tytuł = Nicolaus Henelius - Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = wbp.opole.pl |url = https://wbp.opole.pl/wsrod-starodrukow/490-nicolaus-henelius |jynzyk = pl}}</ref>. We 1612 roku [[Walenty Roździeński]] z dzisiyjszych Katowic napisoł po staropolsku poymat ''[[Officina ferraria]]'', co ôpisowoł stan grub i werkōw na Ślōnsku we 17. stoleciu. Dzieło to je jednym z piyrszym we Ojropie podryncznikōw metalurgicznych (a piyrszym po polsku)<ref>{{Cytuj |autōr = Paul Bushkovitch |tytuł = Officina Ferraria: A Polish Poem of 1612 Describing the Noble Craft of Ironwork. By Walenty Roździeński. Translated by Stefan Pluszczewski. Edited by Waclaw Różański and Cyril Stanley Smith. Introduction by Jerzy Piaskowski. Cambridge, Mass. and London: The MIT Press and Society for the History of Technology, 1976. xviii, 123 pp. |cajtōng = Slavic Review |data = 1978/06 |data dostympu = 2021-07-25 |issn = 0037-6779 |wolumin = 37 |numer = 2 |s = 321–322 |doi = 10.2307/2497638 |url = https://www.cambridge.org/core/journals/slavic-review/article/officina-ferraria-a-polish-poem-of-1612-describing-the-noble-craft-of-ironwork-by-walenty-rozdzienski-translated-by-stefan-pluszczewski-edited-by-waclaw-rozanski-and-cyril-stanley-smith-introduction-by-jerzy-piaskowski-cambridge-mass-and-london-the-mit-press-and-society-for-the-history-of-technology-1976-xviii-123-pp/A0B624F348D3539BB8552D43AD72ABD7 |jynzyk = en}}</ref>. Czeske wanielicke śpiywki religijne wydoł we 1636 roku cieszyński teolog i kŏzatel [[Jiří Třanovský]] pod tytułym ''[[Cithara sanctorum]]''<ref>{{Cytuj |autōr = Rastislav Stanček, Marcin Gabryś, Matúš Chren, Rastislav Stanček |tytuł = Cesty Juraja Tranovského = Śladami Jerzego Trzanowskiego |data = 2018 |isbn = 9788097296186 |miyjsce = Dolný Kubín |wydŏwca = Cirkevný zbor Evanjelickej cirkvi augsburského vyznania na Slovensku |ôpublikowany = ewt.slaskie.pl |oclc = 1159978371 |url = https://ewt.slaskie.pl/media/files/cms/Biblioteka%20PL-SK/Razem%20w%C4%99drujemy%20ju%C5%BC%20500%20lat/Cesty%20Juraja%20Tranovskeho.pdf}}</ref>.
Literatura pisanŏ na Ślōnsku w dialekcie miymieckim abo gōrnoślōnsko-miymieckim miała rozrost na zaczōntku 19. i 20. stoleciŏ. Nojwŏżniyjszym gōrnoślōnskim przedstŏwicielym epoki [[Rōmantyzm|rōmantyzmu]] bōł [[Joseph von Eichendorff]]<ref>Cf. J. A. Cuddon: ''The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory'', revised by C. E. Preston. London 1999, s. 770.</ref>, autōr rozprŏwki ''Z życiŏ nicpōnia'' (ôrginalny miymiecki tytuł: ''Aus dem Leben eines Taugenichts'') ze 1826 roku<ref>{{Cytuj |autōr = Joseph Freiherr von Eichendorff |tytuł = Aus dem Leben eines Taugenichts: Erzählung (1826) |data = 2011 |data dostympu = 2021-07-25 |isbn = 978-3-8424-0713-8 |wydŏwca = tredition |url = https://books.google.pl/books?id=nqXSbhDpR2EC |jynzyk = de}}</ref>. Pisoł ôn we miymieckij gŏdce.
Do historyje czeskij literatury wlazły ''Pieśni ślōnske'' (''Slezské písně'') ôd [[Petr Bezruč|Petra Bezruča]] (1909), przedstŏwiciela tm. Gyneracyje Burzicieli ze Ôpawy<ref>{{Cytuj |tytuł = Kdo všechno napsal Slezské písně? |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Reflex.cz |url = https://www.reflex.cz//clanek/stary-reflex-reflex-cz-reflex-cz-ostatni-autori/13591/kdo-vsechno-napsal-slezske-pisne.html |jynzyk = cs}}</ref>. Pisŏrze 19. stoleciŏ [[Józef Lompa]] ze [[Růżano Gůra|Ôleszna]], [[Karol Miarka (starszy)|Karol Miarka]] z [[Pielgrzimowice (ślōnske wojewōdztwo)|Pielgrzimowic]] abo [[Konstanty Damrot]] i [[Juliusz Ligoń]] ze Lublyńca pisali po polsku. Ze [[Trzińec|Trzińca]] bōł [[Jan Kubisz]], autōr śpiywki ''[[Płyniesz Olzo po dolinie]]'', co je hymnym Cieszyńskigo Ślōnska<ref>{{Cytuj |tytuł = Płyniesz Olzo |ôpublikowany = zaolzie.org |url = http://zaolzie.org/zaolziearchiwum/poezja/PlynieszOlzo/PlynieszOlzo.pdf |jynzyk = pl}}</ref>.
Do gōrnoślōnskich pisŏrzy 20. stoleciŏ, kerzi tworzili we miymieckij gŏdce, nŏleżōm: [[Horst Bienek]], [[August Scholtis]], [[Max Herrmann-Neisse]], [[Ota Filip]], [[Harry Thürk]]. Po czesku pisali: [[Oldřich Šuleř]], [[Zdeněk Jirotka]], [[Vladislav Vančura]], po polsku m.in. [[Gustaw Morcinek]] i [[Wilhelm Szewczyk]].
Ôd 1989 roku (abszlus ôkresu kōmunistycznego w Polsce) corŏz barzij popularne stŏwało sie pisanie we ślōnskij gŏdce. Do jednych z piyrszych autorōw, co pisali ino abo z wiynksza po ślōnsku zaliczajōm sie na bajszpil: [[Marek Szołtysek]], [[Anna Myszyńska]]. Do nojwŏżniyjszych ślōnskich pisŏrzy modyj gyneracyje nŏleży [[Szczepan Twardoch]], autōr tm. „Gōrnoślōnskij epopeje” ''[[Drach (rōman)|Drach]]'' (2014)<ref>{{Cytuj |tytuł = Szczepan Twardoch, "Drach" |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Culture.pl |url = https://culture.pl/pl/dzielo/szczepan-twardoch-drach |jynzyk = pl}}</ref> a rōmanu ''[[Morfina (rōman)|Morfina]]'' (2012)<ref>{{Cytuj |tytuł = Szczepan Twardoch, "Morfina" |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Culture.pl |url = https://culture.pl/pl/dzielo/szczepan-twardoch-morfina |jynzyk = pl}}</ref>, a tyż bp. [[Mirosław Syniawa]], [[Karol Gwóźdź]]. Wŏżnōm persōnōm je tyż [[Grzegorz Kulik]], twōrca ślōnskich przekładōw literatury światowyj (''[[Godniŏ pieśń]]'', ''[[Mały Princ]]'', ''[[Przigody ôd Alicyje we Kraju Dziwōw]]'')<ref>{{Cytuj |autōr = Aleksander Lubina |tytuł = Kamraty a kamratki: Grzegorz Kulik |data = 2021-02-23 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = wachtyrz.eu |url = https://wachtyrz.eu/kamraty-a-kamratki-grzegorz-kulik/ |jynzyk = pl}}</ref>.
=== Ôblyczynia ===
[[Plik:Babcia Agnes.jpg|thumb|Kobiyta we [[Ćeszyńske uobleczyńy|ôblyczyniu cieszyńskim]]]]
[[Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska]]<ref name="bar">Barbara Bazielich: ''Tradycyjne stroje dolnośląskie'' Wrocłow: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993. ISBN 83-229-0853-9.</ref>:
| |||