Wrocław

miasto w Polsce, stolica Ślōnskŏ
(Pōnkniyntŏ ze Wrocuaw)
ISO 639 Icon szl.svg
 Ślabikŏrzowe abecadło
Tyn artykuł je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskigo jynzyka. Żeby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artykułu ô nim.

Spůłrzyndne: 51°06'30" N 17°01'42" EGeůgrafja

Wrocław[2][3] (pol. Wrocław, łać. Wratislavia, Vratislavia, mjym. Audio Breslau, śl-mjym. Brassel, Gruß Brassel[4], czes. Vratislav abo Vroclav, madź. Boroszló) – miasto na prawach krysu w połedniowo-zachodnij Polsce, siydziba władz wojywōdztwa dolnoślōnskiēgo i krysu wrocławskiēgo. Stolica i nojsrogsze miasto Ślōnskŏ. Położōne w Europium Postrzodkowyj, na Nizinie Ślōnskij, nad Ôdrõ i jeji sztyryma dopłygami.

Wrocław
Wapyn Fana
Wapyn Wrocławia Fana Wrocławia
Rynek Starego Miasta w Wrocławiu
Rynek Starego Miasta w Wrocławiu
Dewiza: Miasto spotkań (Śl.: Miasto trefōw)
Państwo Polska Polskŏ
Wojywōdztwo dolnoślōnske
Krys miasto na prawach krysu
Data założyniŏ X stolecie
Prezydynt Jacek Sutryk
(e-brif)
Wiyrchnia 293[1] km²
Położynie 51° 06'30'' N
17° 01'42'' E
Wysokość kole 111 m n.m.
Wielość miyszkańcōw (2007)
 - wjelość
 - tyngość
 - aglomeracyjŏ
634 630[1]
2167[1] os./km²
956 000
Numeracyjnŏ cōuna + (48) 71
Tabula rejestracyjnŏ DW
Położynie na karcie Polski
Wrocław
Wrocław
Wrocław
TERC10
(TERYT) 		0264011
SIMC10 0986283
Amt miastowy
pl. Nowy Targ 1/8
50-141 Wrocław
tel. (+48) 071 777 70 00;
Commons-logo.svg Galeryjŏ zdjyńć a grafik w Wikimedia Commons
Zajta internetowŏ miasta

HistoryjŏEdytuj

 
Wrocław w 1650 roku
 
Przibycie princa Hieronima Bonaparte do Wrocławia
 
Rynek w 1900 roku

Miasto po rŏz piyrszy wzmiankowane w knif klarowny w roku 1000 w ferajnie z założyniym biskupstwa, jednak ôsadnictwo słowiańske na Ostrōwie Tumskim było co nojmynij 150 lŏt wczaśnij. Ôd kōńca X stoleciŏ było pod panowaniym Piastōw. W 1035 roku, w ôkresie tm. Ryakcyje Pogańskij, źrōdła informujōm ô budowie chrōma pogańskij wy mieście.

W XIII stoleciŏ dokōnano było lokacyje miasta na prawie magdeburskim, w 1335 miasto przeszło pod panowanie krōly Czech, niyskorzij (po krōtkim epizodzie panowaniŏ hōngaryjskigo) społym z Korōnōm Czeskōm ôstało włōnczōne do Mōnarchije Habsburskiej.

W 1741 społym z wiynkszościōm Ślōnskŏ ôstało zdobyte bez Prusy, w ferajnie z czym w latach 1741–1918 ôficjalne miano miasta brzmiała Krōlewske Stołeczne i Rezydencjalne Miasto Wrocław (mjym. Königliche Haupt- und Residenzstadt Breslau).

Ôd 6 grudnia 1806 roku Wrocław oblegany bōł bez wojska Napoleōna. Po miesiyncznym ôblynżyniu, 5 stycznia 1807 roku, jyneroł francuski Dominique Vandamme zdobōł Wrocław. Miasto stało sie pōnktym ôrganizacyjnym polskich legiōnōw, kerych numer ôkryślōno było na 8400 rekrutōw. W 1807 roku Vendamme zarzōndziōł rozebranie fortyfikacyje naôbkoło miasta. Wrocław na tym użōł, bo bastiōny i mury ôgraniczały rozrost przestrzynny cyntrum. Pod panowaniym Francyje Wrocław ôstŏwoł do roku 1813, w kerym Napoleōn pōniōs klynskã, a miasto wrōciyło zaś pod panowanie Prus.

Na zaczōntku XIX stoleciŏ miasto zamiyszkane było bez 78 tysiyncy ôsōb (dane z 1819). W chycie stoleciŏ numer ludności przekroczyła 150 tysiyncy, w 1870 – 200 tysiyncy, pōł milijōna przi ôsiōnganiu na zaczōntku XX stoleciŏ (pdl. zestawiyniŏ Heinza Rogmanna z roku 1937 w 1910 miyszkało wy mieście 512.105 ôsōb, za to pdl. suplementu yncyklopedyje Orgelbranda jejich wielość wynosiyła 510.929 ôsōb).

W czasie I wojaczki światowyj Wrocław niy bōł oblegany. W latach 1918–1945 (po rewolucyji listopadowej) Miasto Stołeczne Wrocław (Hauptstadt Breslau). 25 siyrpnia 1944 roku miasto ôstało ôgłoszōne festōngym (Festung Breslau), 19 stycznia 1945 roku na byfel gauleitera Ślōnskŏ Karla Hanke dokōnano było przimusowyj pieszej ewakuacyje wiynkszości ôstŏwajōncyj jeszcze wy mieście ludności cywilnyj. 13 lutego 1945 roku Armijŏ Czyrwōnŏ, napoczła ôblynżynie Festung Breslau. 8 marca kōmynda Festung Breslau przejōn Hermann Niehoff. Jego poprzednik, Hans von Ahlfen, ôpuściōł miasto fligrym dwa dni niyskorzij. 16 marca fabrykŏrze przimusowi napoczli wyburzanie kamynic i budowanie lotniska na placu Grunwaldzkim. W nocach 1/2 kwietnia 750 fligrōw ruskich napoczło masowe bōmbardyrowaniŏ Wrocławia. 6 mŏja w godzinach wieczornych, w wili Colonia przi ul. Rapackiego 14 podpisano było akt kapitulacyje Wrocławia. Podpisujōm go jyn. Niehoff jak tyż jyn. Władimir Głuzdowski. W wyniku bojōw miyndzy Armijōm Czyrwōnōm i Wehrmachtem ôstało zniszczōne 70% miasta, a zabudowa niykerych dzielnic ôstała wyrōwnanŏ z ziymiōm.

2 siyrpnia 1945 na kōnferyncyji poczdamskiej zapadła decyzyjŏ ô prziznaniu Wrocławia Polsce. Wiynkszość niymieckich miyszkańcōw miasta ôstała musowo przesiedlona do sowieckij cōuny ôkupacyjnej Niymiec. Do Wrocławia za to zaczła napływać ludność polskŏ, zaôbycz z cyntralnyj Polski (ôkolice Kielc i Łodzi) i Wielkopolski jak tyż wysiedleni miyszkańcy weschodnich rubieży przedwojynnyj Polski, zaôbycz ze Lwowa i ôkolic, a tyż z Wileńszczyzny.

LudnośćEdytuj

Sztwŏrte pod wzglyndym numera ludności miasto w Polsce – ôficjalnie 643 782 miyszkańcōw[5], piōnte pod wzglyndym wiyrchnie – 292,82 km². Z narachowań MPWiK i policyje wynikŏ, iże istny numer ludności Wrocławia wynosi ôd 825 tysiyncy do 1 milijōna ôsōb[6][7]. Wrocław je cyntrum rosnōncej aglomeracyje wrocławskiej, kerõ zamiyszkuje taksowano 1,25 mln ôsōb.

Numer ludności Wrocławia na przestrzyństwach lŏt:

EkōnōmijŏEdytuj

W Wrocławiu produkowane sōm autobusy, wagōny, sprzynt AGD, postrzodki chymiczne i elektrōnika. Dynamicznie rozwijŏ sie sektōr IT (software wnyntrzne fyrm, software na ôbsztalowanie), tyż mocka zagranicznych fyrm (bp. Siemens, BenQ, LG (LG Philips + 6 podwykonawcōw + LG Electronics), Volvo, HP, QAD, Bombardier Transportation, Whirpool, 3M, Bosch, Wabco, Fagor etc.). Siemens dyrekt przenosi swoje cyntra programistyczne do Wrocławia. Swoje siydziby majōm sam nastympujōnce banki: BZ WBK, Lukas Banka, Eurobank, Santander Consumer Bank (dŏwnij PTF Bank), Banka Spōłprace Europejskij. Wy mieście dzioła nojsrogszŏ wielość fyrm leasingowych jak tyż windykacyjnych w krŏju, w tym nojsrogszy Europejski Fundusz Leasingowy. Srogi ôstrzodek industryje farmaceutycznego; US Pharmacia, Hasco-Medycyna, Galena, 3M, Labor, S-Lab, Herbapol.

EdukacyjŏEdytuj

 
Uniwerzytet Wrocławski

Wrocław przinŏleży do nojsrogszych w Polsce ôstrzodkōw uniwersyteckich. Życie usōndkowe skupiŏ sie naôbkoło wyższych uczelniōw z uniwerzytetym rachujōncym 47 000 sztudyntōw i politechnikōm (bez 40 000 sztudyntōw) na czole.

Założōnŏ w 1950 roku Akadymijŏ Medycznŏ w Wrocławiu posiadŏ tradycyje bildowaniŏ siōngajōnce 1811 roku.

Uniwerzytet Ekōnōmiczny w Wrocławiu – powołany w 1947 roku grōmadzi bez 18 000 sztudyntōw. Uniwerzytet Przirodniczy w Wrocławiu założōny w 1951 roku je jednym z nojsrogszych tyj zorty w krŏju, z numerym bez 13 000 sztudyntōw.

Ôkrōm licznych placōwek państwowych w Wrocławiu mieści sie zgolymy numer uczelniōw prywatnych i ôstrzodkōw badawczych.

TransportEdytuj

 
Docelowy ukłŏd drōg w Wrocławiu
 
Miastowy transport zbiorowy

Transport drōgowyEdytuj

Bez Wrocław przebiygajōm:

  • autobana A4 (E40)
  • drōga ekspresowa nr S5 (E261)
  • drōga krajowŏ nr 5
  • autobana A8 (E67)
  • drōga ekspresowa nr S8 (E67)
  • drōga krajowŏ nr 35
  • drōga krajowŏ nr 94
  • drōga wojewōdzkŏ nr 342
  • drōga wojewōdzkŏ nr 347
  • drōga wojewōdzkŏ nr 372
  • drōga wojewōdzkŏ nr 359
  • drōga wojewōdzkŏ nr 395
  • drōga wojewōdzkŏ nr 455

Transport szynowy, flugowy i wodnyEdytuj

Wrocław je wŏżnym wyndzłem banowym (Wrocław-Brochōw - 2. nojsrogszy wyndzeł banowy sztela towŏrowŏ w krŏju), z Wrocławia wychodzōm sznōrze banowe w richtōngach: Leszno-Poznań, Ôpole-Lubliniec, Legnica-Zgorzelec, Głogōw-Grinberg, Kłodzko-Kudowa Zdrōj, Wałbrzych-Lelynia Gōra, Ôleśnica-Ôstrów Wielkopolski. Miasto posiadŏ miyndzynŏrodowe lotnisko na Strachowicach jak tyż port rzyczny na Ôdrze.

Miastowy transport zbiorowyEdytuj

Miastowy transport zbiorowy w Wrocławiu używŏ z sztrasban i autobusōw. Rozległa nec tramwajowa je jednã z srogszych w krŏju, jednak niy ôbsuguje mocka gynsto zamiyszkanych ôsiedli takich jak Kozanów, Psie Pole, Gaj eli Zakrzów, sznōrze autobusowe stanowiōm tedyć rōwnorzōndny postrzodek transportowy. Kōmunikacyjõ ôbsugujōm MPK Wrocław jak tyż myńsi prywatni przewoźnicy: Dolnośląskie Linie Autobusowe, Polbus oraz Urbus.

KulturaEdytuj

Wrocław je jednym z nojwŏżniyjszych ôstrzodkōw kulturalnych i intelektualnych w Polsce, ô dugij tradycyji. Prestiż miasta ôkryślŏ niy ino srogi numer tyjatrōw, muzeōw, kin i galeryje kōnsztu fungujōncych w zakrysie kultury, atoli tyż pokaźna wielość roztōmajtych i ôryginalnych trefiyń artystycznych, czynsto gradusa miyndzynŏrodowyj. Wrocław zapewniŏ swojim mieszkańcōm i turystōm możebnie szyrokõ ôfertã kulturalnõ – ôd muzyki dŏwnyj do projektōw z przestrzyństwa kōnsztu modernyj. Wizytkōm kulturalnōm Wrocławia stały sie festiwale muzyczne ô miyndzynŏrodowym znaczyniu jak choby Wratislavia Cantans, Festiwal Jazz nad Odrą, Dni Muzyki Starych Mistrzów, Przegląd Piosenki Aktorskiej, Międzynarodowe Zaduszki Jazzowe, Wrocławskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora i Małych Form Teatralnych, Międzynarodowy Festiwal Dialog Wrocław. Widziane już w Europium stały sie rychtowane z rozmachem przedstŏwiynia ôperowe ôrganizowane w wrocławskiej Hale Stoleciŏ.

SzportEdytuj

 
Stadiōn w Wrocławiu
  • fusbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław, Parasol Wrocław, KS AZS Wratislavia
  • żużel: WTS Wrocław
  • korbbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław
  • bal rynczny: Śląsk Wrocław
  • siatkōwka: Gwardia Wrocław
  • pływanie: MKS Juvenia Wrocław, Śląsk Wrocław
  • boks: Gwardia Wrocław
  • wioślarstwo: KS AZS Wratislavia
  • strzelectwo: Śląsk Wrocław

AdministracyjŏEdytuj

Wrocław tajluje sie administracyjnie na 48 ôsiedli, stanowiōncych jednotki spōmocne miasta. Dŏwnieć miasto skłŏdało sie z 5 dzielnic: Psie Pole, Śródmieście, Stare Miasto, Krzyki, Fabryczna, kere terŏźnie niy posiadajōm włŏsnyj natury prawnyj, stanowiōm jednak durch kryterium ôrganizacyje mocka amtōw i instytucyje.

Miasta kamrackieEdytuj

Miasta kamrackie
Miasto Państwo Datōm napoczyńciŏ spōłprace
Araucária   Brazylijŏ 2006
Batumi   Gruzja 2019
Breda   Holandyjŏ 1991
Charlotte   Stany Zjednoczōne 1991
Drezno   Niymce 1991
Grodno   Biołoruś ôd 28 lipnia 2005 zawieszōne
Guadalajara   Meksyk 1995
Hradec Králové   Czechy 2003
Kowno   Litwa 2003
Lille   Francyjŏ 2013
Lwōw   Ukrajina 2002
Oksford   Wielgŏ Brytanijŏ 2018
Ramat Gan   Izrael 1997
Reykjavík   Islandyjŏ 2017
Vienne (departamynt)   Francyjŏ 1990
Wiesbaden   Niymce 1987
Wilno   Litwa 2014

Ôsoby zwiōnzane z WrocławiemEdytuj

Panoramy miastaEdytuj

 
Widok ze Sky Tower
 
Widok z „Poltegoru” przy ul. Powstańców Śl. 95
 
Widok z „Poltegoru” przy ul. Powstańców Śl. 95

Przipisy

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 pol.:Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2007. (GUS), [1]
  2. ↑ Feliks Pluta: Dialekt Głogówecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.
  3. ↑ Lucjan Malinowski: Powieści ludu polskiego na Śląsku. Krakōw: Akademia Umiejętności, 1901.
  4. ↑ Hans W. Fischer, Lachende Heimat, Dt. Buch-Gemeinschaft, Berlin, 1933
  5. ↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostymp 2020-07-09] (polski).
  6. ↑ Report ô stōnie Wrocławia za rok 2019, ARAW, 27 mŏja 2020 [dostymp 2020-08-22] (polski).
  7. ↑ We Wrocławii mieszka aż milion ludzi....

Linki zewnyntrzneEdytuj

Uobocz galeryjo na Wikimedia Commons:
Wrocław
Zdrzōdło "https://szl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wrocław&oldid=333972"