Wszechświat

Wszechświat – w astrofizyce i kosmologije miano ôznaczajōncŏ wszyjsko co fizycznie je, no tōż cołkõ czasoprzestrzyństwo i materyjõ i ynergijõ w nij.

Nastōnie

Podle popularnej terŏźnie teoryje Wielgigo Abszusu wszechświat powstoł kole 13,7 mld. lŏt tymu z pierwotnego stanu ô zgolymyj tyngości i tymperaturze (tm. model gorkigo wszechświata). Bez „nastōnie” miarkujymy sam ôbranie sie przestrzyństw i czasu, a społym z niymi tajleczek elymyntarnych i prōmiyniowaniŏ. W modelu Wielgigo Abszusu wszechświat podlygŏ ciōngły ekspansji, wrŏz stygnōnc.

Budowa

Trzi możliwe ôpcyje kształtu Wszechświata

Terŏźnie preferowane modele kosmologiczne ôpiyrajōm sie na założyniu jednorodności i izotropowości wszechświata. Je to jednak ino matymatyczne uproszczynie, bo wiadōmo, iże materyjŏ we wszechświecie niyma rozłożōnŏ rōwnomiernie.

Ziymia je w układzie planetarnym, nazywanym Ukłŏdym Słōnecznym. Skłŏdŏ sie ôn z cyntralnyj gwiŏzdy – Klary – i ôkrōnżających jã planet. Ukłŏd Słōneczny je zwiōnzany grawitacyjōm z inkszymi gwiŏzdami, spostrzōd kerych mocka tyż obiegajã planety. Powiōnzane w tyn knif ze sobōm gwiŏzdy tworzōm galaktykã. Naszŏ galaktyka nosi miano Drōgi Mlycznyj. Galaktyki skupiajōm sie w jeszcze srogsze struktury (nojsrogsze, kere sōm powiōnzane we postrzodku drukami grawitacyje) – sōm to grupy galaktyk. Drōga Mlycznŏ wchodzi w skłŏd Grupy Lokalnyj Galaktyk. Sroge grupy galaktyk nazywane sōm hōrmami. Hōrmy galaktyk i pojedyncze galaktyki grupujōm sie w jeszcze srogsze supergromady galaktyk. W ôstatnich latach ukŏzały sie wykazy ôbserwacyjne na to, iże hōrmy i supergromady galaktyk tworzōm gigantyczne struktury, kere kształtym spōminajōm bańki szumin – wielge przestrzyństwa prōżnot ôgraniczōne „ścianami” i włōknami.

Roztōmajte kōncepcyje budowy Wszechświata zakłŏdajōm roztōmajty jego kształt; może ôn być kulōm, fraktalem, niyskōńczōnym celynderhutym, kosmicznõ membranã (abo pŏrōma), niyskōńczōnõ abo skōńczōnõ plaskatõ wiyrchniōm, a tyż niy mieć sprecyzowanego kształtu. Niyklarowne je tyż, eli je ino nasz wszechświat abo tyż jedyn abo mocka do niego rōwnolygłych ô tyj samyj abo inkszyj budowie i stałych fizycznych. Możliwe, iże je niyskōńczōny numer wszechświatōw, tyż idyntycznych do naszego jak i doimyntnie roztōmajtych. Dalszõ niewiadomõ je numer fasōngōw wszechświata (czasoprzestrzeni). Terŏźnie znōmy 4 fasōngi: 3 przestrzynne i 1 czasowy. Jednak niykere teoryje zakłŏdajōm istniynie 5, 6, 10, 12, 13, 20 a nawet srogszego numera fasōngōw.

Materyjŏ, kerõ znōmy (tm. materyjŏ barionowa) je ino jednym z jeji zort, bo we wszechświecie je tyż antymateryjŏ, ćmawŏ materyjŏ i przypuszczalnie ćmawŏ ynergijŏ. Poza Wszechświatym z definicyje niy je czas ani przestrzyństwo. Wszeôbecnie uznŏwanŏ interpretacyjŏ ôbserwacyji astrōnōmicznych (dane z sondy WMAP i kuklōngōw nieba) gŏdŏ, iże wystympujōncŏ we wszechświecie materyjŏ-ynergijŏ to terŏźnie w kol. 73% ćmawŏ ynergijŏ, w 23% ćmawŏ materyjŏ i w rōncz 4% "normalnŏ materyjŏ barionowa, keryj 75% stanowi wodōr (przi rachowaniu pdl. masy).

Prziszłość wszechświata

Prziszłość wszechświata je przedstawiana zaôbycz w dwōch wersyjach. Jedna gŏdŏ, iże wszechświat bydzie rozszyrzać w niyskōńczōność (kej wielość materyje niy bydzie za dość srogŏ), a drugŏ, iże sie zapadnie i możno nastōnie z niego drugi. Szyrzyj przi gŏdaniu, kosmologijŏ rozwŏżŏ dzisioj dwie bazowe drōgi ewolucyje Wszechświata. Teoryjŏ Wielgigo Kolapsu gŏdŏ, iże Wszechświat przestanie sie rozszyrzać, potym zacznie sie kurczyć, coby kejś zapaść sie do pōnktu i utworzić nowy wszechświat. Teoryjŏ niyskōńczōnego rozszyrzaniŏ głosi, iże bydzie sie rozszyrzać w niyskōńczōność, aże wypŏlōm sie ôstatnie gwiŏzdy, a w wyniku rozszyrzaniŏ prōmiyniowanie bydzie zmyńszać frekwyncyjŏ.

Inksze teoryje tykajōm tyngości wszechświata. Jeźli tyngość wszechświata je rōwnŏ akuratnie cyny krytycznyj ôddzielajōncyj te dwie drōgi ôd siebie to gibkość ekspansji Wszechświata bydzie ślatować do nula, atoli Wszechświat nikej sie niy krymfōw. Jeźli jednak wielość materyje je roztōmajtŏ ôd tyngości krytycznyj (rozdzioł podle miar musi być małŏ, ale wydŏwŏ sie, iże winna być), to ôstŏwajōm jeszcze dwie inksze kōncepcyje ewolucyje Wszechświata:

Wielgi Chłōd – jeźli wielość materyje je za wiela małŏ, by druku grawitacyjne mogły strzimać ekspansjã abo przewŏgã zyskŏ ćmawŏ materyjŏ. Wszechświat bydzie w takij sytuacyji rozszyrzać sie rōntym, a jego tymperatura ślatować.
Wielgi Krys – jeźli wielość materyje je na tela srogŏ, by strzimać ekspansjã i potym pod wpływym drukōw grawitacyjnych dojdzie do zapadniōncia sie wszechświata i ôdwrōcyniŏ wszyjskich etap dotynczasowyj jego ewolucyje, aże do mōmyntu, kej wszyjske druki włŏdajōnce kosmosym bydōm zasik połōnczōne w jednã srogość, a materyjŏ i ynergijŏ bydōm stanowić jedność. Tymperatura tedy bydzie wzrŏstać społym ze wzrōstym tyngości - nawrōt do ôsobliwości.

Podle jeszcze inkszyj kōncepcyje, kōniec znanego ludziōm świata może przijść społym z uwolniyniym ynergije prōzni. Mocka ôbserwacyje skazuje, iże nasz Wszechświat posiadŏ niezerowã ynergijõ prōzni. Jeźli je stan prōzni ô niższyj ynergiji, to Wszechświat poradzi prōzni fałesznyj i może dojść do tunelowania do niższego stanu. Bydzie sie to wiōnzać ze pōmianōm niykerych stałych fizycznych, bp. mas mocka tajleczek. Przijdzie tyż kōniec takigo Wszechświata, jaki znōmy, pōniywŏż bp. atōmy mogōm stŏć sie nietrwałe.