Gyszichta Ślůnska

Źymja, kero mjanuje śe Ślůnsk (tyż Ślůnsko) je rozlygowano we połedńowyj Polsce a we půłnocno-wschodńij tajli Czeskij Republiki. Roztomajte prziczyny a warůnki, kej bez tyn przikłod geograficzne rozlygowańy lebo naturalne bogajstwa, sztyjc ćůngły sam wojny a najazdy. Kultura tygo regijůnu uostała uksztołcůno uod polskich, mjymjeckich a czeskich ajnflusůw.

Pjyrsi ludźe a przinależność do Kśynstwa Wjelgomorawskego

Pjyrsze znoki pojawjeńo śe czowjeka na Ślůnsku uoddykńynto we uokolicach Strzygůńa na Dolnym Ślůnsku. Bůły tam kamjynne werkcojgi ze uůn. 500 tys. lot tymu^[1]. Pod kůńec IX, abo X stolećo, wedle wjynkszůśći naukowcůw, Ślůnskem rzůndźiło Wjelgomorawske państwo, nale ńy je to cołkjym zicher, beztuż je to kůntrowersyjům. Uobecno wjedza archeologicznona zicher godo ino uo kulturze wjelgomorawskej na Ślůnsku^[2].

Szkarta Bajerskigo Geografa, kero smjanowuje wszyjske plymjůna, kere pomjyszkiwały we Ślůnsku

Pjastowski Ślůnsk

Wjerza mjyndzy 985 a 990 rokym, skiż tygo na zicher kej kůńczůło śe X stoleće, Ślůnsk noloz śe pode włodańym Mjeszka I, we grańicach polskigo kreju. Mjyszkały tedy we Ślůnsku roztomajte plymjůna - we Sowich Gůrach żywobyli Uopolany, Morawjoki, Golynszycy, Dźedoszany. Cołki teryn bůł spůjny dźynka Uodrze, kero stanowjůła zdrzyń lo uosodzańo grodůw a ślůnskich mjastůw. We lotach 1010 a 1017 mjymjecki kajzer Hajnel II Śwjynty napadoł na zachodńo tajla Ślůnska, bezto plymje Dźedoszanůw upadło. We 1038 kśůnże czyski Brzetysław I napodł a prziłůnczůł tajla Ślůnska po lewyj zajće Uodry do Czechůw. Ńyskorzi po 12 lotach Kaźimjyrz I Uodnowićel zdobůł zaś cołki Ślůnsk lo Krůlestwa Polskego. Do 1106 roku bůło wjela wojyn Polski ze Czechůma, potym s mjymjeckim cesarzym Hajnlym V, Ślůnsk bůł tajlowany, aż we 1137 po pokoju kłodzkim ustalono, iże źymja opawsko, karńowsko a kłodzko bydźe należoła do Czechůw a reszta Ślůnska do Polski.

Ślůnske Kśůnżynstwa 1138-1327/1335

Karta s uoztajlowanym na potomkůw Wygnańca Kśynstwem Ślůnskim

We 1138 bez testamynt Bolesława Krziwoustego, kery napoczůn uoztajlowańe dźelńicowe Polski, Ślůnsk dostoł jigo nojstarszi syn Władysław II Wygnańec. Jigo władza zakůńczůła śe we 1146 roku, kaj przegroł bitwa s jigo braćikůma a ućeknůł do Rzimu i poprośůł uo hilfa szwagra Kůnrada III. Po wygronych bitwach bez Kůnrada III a śmjyrći Wygnańca Ślůnsk trefjůł do jigo nojstarszego syna Bolesława I. We 1172 juńorzy (braćiki Bolesława I): Mjeszko a Kůnrad wroz ze jigo synem Jarosławym wywołali wojna domowo, po kerej Kśynstwo Ślůnske uostoło roztajlowane na sztyry tajle.

We 1178 kśůnże krakowski Kaźimjyrz doł kśynću uopolskemu terytorja małopolske: kasztalańa bytomsko, uośwjynćimsko a Chrzanów. Uode tygo czasu przyjmuje śe noleżnůść tych źymji do Ślůnska.

We 1201 Mjeszko doł anfang kśynstwu uopolskemu a po śmjyrći Bolesława I jigo władza dostoł Hajnel I Brodaty, założyćel mjanowanyj powszechńe Dynastyji Hajnlůw Ślůnskich. Cwekym tyj dynastyji bůło zdobyće władzy we cołkej Polsce. Jich rzůndy to czas srogi napływ uosadńictwa mjymjeckego, wzrost gospodarczy, wzrosła wjelość ludźi, powstoło wjela mjast a wjosek na prawje mjymjeckim (nojczynśći magdeburskim)^[3]. Kůńec rozwoju Ślůnska doły napady Mongołůw, śmjyrć wjelu ludźi, wroz ze Hajnlym II kery umrził we bitwje pod Legńicům.

25 listopada 1202 kśůnżynta Hajnel Brodaty a Mjyszko Plůntonogi podszkryflali umowa kero zatwjerdźůł papjyż Innocynty III, skiż kerej Ślůnsk uostoł potajlowany na Dolny mjanowany kśynstwem ślůnskim (ducatus Slezie), a Gůrny mjanowany kśynstwem uopolskim (ducatus Opol)^[4]. We XIII stoleću nastympowoło fest gibke tajlowańe kśůnżynstw Dolnygo Ślůnska (uod 1249 r.) a Gůrnygo Ślůnska (uod 1281 r.) na majse, a pod kůńec XIII st. bůło kilkanośće uosobnych kśynstw pjastowskich.

Ślůnsk we czeskim państwje

Luksymburski Jůn

Kej pomarli krůle Polski a Czech Wancel II (1305 r.) a Wancel III (1306 r.) uo ślůnske kśůnżynstwa spůrkowali śe Luksymburski Jůn (krůl Czech) a polski krůl Władysław I Łoketek we 20-tych lotach XIV stolećo. We czaśe wojny Łoketka ze Brandenburgjům Luksymburski Jůn zebroł armja a we roku 1327 wyruszůł na Ślůnsk. Ńim wloz na teryny kśůnżynstw we Uopawje hołd uůnymu złożyło pora kśyńćůw, a ńyskorzi kolyjne. Zatrzimany bez Łoketka uostoł dopjyro przed Krakowym. Podczas uobrad we Trenczyńe (24 śyrpńa 1335) a ńyskorzi we Wyszehradźe na Madźarach (12 listopada 1335), we kerych udźoł broł m.in. madźarski krůl, Wjelgi Kaźimjyrz a Luksymburski Jůn uzgodńůno, aże zowdy uznowane bydźe zwjyrzchńictwo Luksymburskigo Jůna we kśůnżynstwach kerych władcy uůnymu uoddoli hołd. Luksymburski Jůn tyż przestoł używać titel krůla Polski (kery podug ńygo mu śe noleżoł) a uod kśůnżynstw ślůnskich dostoł uobjetńica wypłaceńo 20 000 kop praskich groszy. Układy te trefjůły śe ze uodporům po polskij a czeskij zajće, nale uobje zajty doły do zrozumjeńo, aże dowo to mogebność dyplomatům dźołać we uo wjela ważńijszych sprawach^[5].

Regle te uznowane za status quo (śl. tum. Sztand rzeczy) potwjerdzůne tyż układym ze 1339, pomjyńůła ńyskorzi we lotach 1345-1348 wojna czesko-polsko. Fest ajnflus na ńa mjoło połedńowo tajla Uodry. Krůl Polski Wjelgi Kaźimjyrz sznupajůnc za pretekstym, kery doł by mu mogebność zdobyćo ślůnskich terynůw uodnołd go przi spůrze biskupa Bryslału Nankera a jigo mjejskům radům. Pod pretekstym uobrůny wolnośći biskupstwa Bryslału, kere należoło do archidjecezyji Gńeźńejskij polsko zajta doła poparće biskupstwu a sztarowoła śe, coby zbajstlować zło opińa czeskimu krůlowi. Wygrano Nankera mjoły by zły ajnflus na Bryslał, kery bůł przodńim mjastym władzy czeskij na Ślůnsku. Ńy bůło beztuż cufalu, aże drugi angrif wojny czesko-polskij bůł na wrocłowske kśůnżynstwo, nale ńy rachujůnc wschodńij tajli kśůnżynstwa polske wojska ńy uodńosły wjelkego sukcesu^[6].

Na terynach Gůrnygo Ślůnska czeski krůl Luksymburski Jůn ńy mjoł poparća we srogich mjastach kej Bryslał, beztuż fest potrzebna uůnymu bůła hilfa uod zajty kamratůw - kśyńća uopawskego a raćiborskego Ńikolałsa II ze rodu Przemyślidůw, kery zaś rychtowoł na hilfa Luksymburskigo Jůna przi zdobyću raćiborskego dźedźictwa po swojim szwagrze. We styczńu 1337 Luksymburski Jůn doł wolne lenno Nikolałsowi II co wywołoło spůry ze uopolskimi Pjastami. Ńyskorzi krůl sprzedoł za prajza 2000 grzywjyn Ńymodlińskimu Bolesławowi Prudńik, zaś bytomskimu Władysławowi Koźle i Glywicy, a skiż tygo wzmoćnůł swojo armijo a kśůnżynstwo Ńikolałsa II uoblozło śe bez angrifůw^[7].

Rodowo důmyna kśůnżůnt ze rodu Przemyślidůw — Uopawske kśůnżynstwo, należoła tydy do Morawůw, beztuż po zdobyću raćibůrskij źymji zaczyli dźołać we polityka na Ślůnsku. We 1345 roku polske wojska ze hilfům madźarskich a litewskich zaangrifowoły we důmyna Ńikolałsa II, uopawske kśůnżynstwo, a zdobůły Rybńik a Pszczyna. Kśůnżynta uopawski a raćibůrski za cyntrům uobrony wźyli Żory, kaj ńy bůło kamjůnnych murůw ino drywńane wały, nale krůl Luksymburski Jůn szafnůł napadźorůw pokonać a zaloz ze wojskjym aż po Krakůw, skůnd poszoł nazod, skiż powjynkszajůncygo śe wojska madźarskego. Wojna czesko-polsko ze lot 1345-1348 jeszcze barzij roztajlowoła teryny ajnflusůw na Ślůnsku půmjyndzy Czechy a Polsko^[8].

Teryny Korony Czeskigo Krůlestwa we drugij połowje XIV stolećo

Uod kedy we 1337 kśůnżynstwo raćibůrske a uopawske śe skuplowoły i powstoło kśůnżynstwo uopawsko-raćibůrske, kerych kśynćem bůł Ńikolałs II mjoło sroge polityczne znaczyńy. Ńyskorzi we 1339 roku, skuli spůru ze Luksymburskim Jůnym a jigo nojstarszym synem Karolym muśoł uoddać połedńowe teryny a doć mocka pjyńyndzy czeskimu krůlowi. We tym samym roku mjanowoł uopolskij szlachće przywilej, kery dowoł prawo do uodwołańo śe uode krůlewskigo gerichtu. 26 śyrpńa 1346 krůlem Czechůw uostoł Luksymburski Karol IV, a ślůnske kśůnżynstwa dalij uoddowoły sam lenno^[9]. 7 kwjetńa 1348 Luksymburski Karol prziuůnaczůł Ślůnsk do Korony Czeskigo Krůlestwa^[10], krům tygo aże świdńicko-jaworske kśůnżynstwo bůło tedy cołkym samostanowjůne. Ustawa ta protwjerdźůł we 1355 kej rzimski cesorz. Polski krůl (Wjelgi Kaźimjyrz) zaś wloz na teryny wrocłowskigo kśůnżynstwa. Spůr tyn zakůńczůno namysłowskim pokojem. Uod poczůntku XIV stolećo ślůnske mjasta tworziły pokojowe zwjůnzki, kerych cwekym bůła wspůlno uobrona a chytańy uoszydzorzůw. We 1383 roku wzajemno hilfa napoczyły szrajbować mjasta gůrnoślůnske wroz ze małopolskimi, kerymi włodoł Władysław II Uopolczyk. We matyrjołach zdrzůdłowych, kere sům do dźiśoj do śe nojść godka m. in. uo namjarach stworzyńo cyntralego ferwaltůngu do chytańo roztomajtych uoszydzorzůw^[11].

Krům tygo napoczyła śe tworzyć uogůlnokrejowo ślůnsko śwjadomość. Przelyźůno uod dowńij używanygo titla Polonia, kerym Czechy mjanowali teryny ślůnskich kśůnżynstw, do mjana Silesia, kere bůło tyż gryfne lo luksymburskij a pjastowskij dynastyji skuli jich tajlůngu ajnflusůw a zrzeczyńo śe bez Luksymburskigo Jůna we 1335 roku titla polskigo krůla. Title kśůnże ślůnski a pon mjasta pjyrśi używali dolnoślůnske Pjasty, ńyskorzi uod 80. lot XIV stolećo dowoło śe to uobrzirać tyż u kśůnżůntw gůrnoślůnskich. Zaś na poczůntku XV stolećo title te fůngowoły już wszandy na Ślůnsku. Wroz ze coroz wjynkszům śwjadomośćům ślůnskům uoderwanům uod grańic polskego państwa zaczyły śe pojawjoć pjyrsze podpory půmjyndzy ślůnskimi kśůnżynstwůma, nojfestelńyj na dworach biskupůw wrocławskich.^[12].

Przipisy

↑ Rościsław Żerelik, Dzieje Śląska do 1526 roku, w: M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocłow 2002, z. 19.
↑ Przemysław Urbańczyk, "Trudne Początki Polski", Fundacyjo na Rzecz Nauki Polskej, Bryslał 2008, z.200
↑ Higounet, Charles: Die deutsche Ostsiedlung im Mittelalter. Berlin: Siedler, 2001. – ISBN 3-88680-141-1.
↑ Rudolf Žáček, Górny Śląsk na progu historii, z. 106, w: Historia Górnego Śląska, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Wyd. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011.
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 117-118, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 118-119, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 119-120, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 120, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 121-122, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Jerzy Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Bryslał 2004, z. 126
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 125-126, ISBN 978-83-60470-41-1
↑ Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 126-127, ISBN 978-83-60470-41-1

To je jyno kůnsek artikla. Jeźli poradźisz, edytuj go.

[1] Rościsław Żerelik, Dzieje Śląska do 1526 roku, w: M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocłow 2002, z. 19.

[2] Przemysław Urbańczyk, "Trudne Początki Polski", Fundacyjo na Rzecz Nauki Polskej, Bryslał 2008, z.200

[3] Higounet, Charles: Die deutsche Ostsiedlung im Mittelalter. Berlin: Siedler, 2001. – ISBN 3-88680-141-1.

[4] Rudolf Žáček, Górny Śląsk na progu historii, z. 106, w: Historia Górnego Śląska, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Wyd. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011.

[5] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 117-118, ISBN 978-83-60470-41-1

[6] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 118-119, ISBN 978-83-60470-41-1

[7] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 119-120, ISBN 978-83-60470-41-1

[8] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 120, ISBN 978-83-60470-41-1

[9] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 121-122, ISBN 978-83-60470-41-1

[10] Jerzy Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Bryslał 2004, z. 126

[11] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 125-126, ISBN 978-83-60470-41-1

[12] Martin Čápský, Historia Górnego Śląska. Polityka gospodarka i kultura europejskiego regionu. z. 126-127, ISBN 978-83-60470-41-1

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]