Historyjŏ świata

Historyjŏ świata zwykowo je utożsamianŏ z historyjōm ludzkij zorty, rachowanõ ôd mōmyntu ukŏzaniŏ sie na świecie piyrszych Homo sapiens do dzisiyjszych czasōw. Historyjŏ ludzkij zorty znaczōnŏ je stopniowym rozrostym wynalazczości a ôdkrywczości, jak tyż trefiyniami majōncymi nŏrywnõ naturã - rewolucyjami - kere definiowały epoki we sztofowym i duchownym rozroście ludzkości.

We przeszłości ôbsztalowano zaczōntek historyje ludzkij zorty we ôdrōżniyniu ôd prehistoryje, we mōmyncie niyznŏleżnego wynŏdniyńciŏ we pŏru placach Ziymie pisma, kere dało zaczōntek swoistej infrastrukturze dozwolajōncyj uwiecznianie i przekazowanie dalszym gyneracyjōm spamiyńci ludzkij zorty, a bez to rozprzestrzynianie i wzrōst wiedzy. Pismo stało sie zdatnym skirz agrarnej rewolucyje z epoki neolitu, (tm. neolitycznŏ rewolucyjŏ) kerŏ sprawiyła ôbranie cywilizowanych, ôsiedlonych we stałych siydzibach społeczyństw, co dozwolało ôbrobiynie systymu ôbywatelskigo potajlowaniŏ roboty.

Rozproszone społeczności, nojczyńścij zlokalizowane we bliżu zdatnyj dlŏ życiŏ wody (rzyk i jezior) z czasym przeistaczały sie we corŏz srogsze jednotki, co szło we pŏrze z ôbrobiyniym corŏz efektywniyjszych strzodkōw transportu. Spŏjanie społeczności, przerywane zatymczasowymi ôstudami i rywalizacyjōm pōmiyndzy prziległymi grupkami ôsadniczymi bez milenia dokludziyło do nastōniŏ jeszcze srogszych ôbywatelskich jednotek - państw – a nawet impyriōw. Padniyńcie ojropejskigo Rzimskigo Impyrium, kery dokōnoł sie pod kōniec ery antycznyj, ôznaczoł zaczōntki strzedniowieku.

We chycie XV stoleciŏ Johannes Gutenberg wynŏd druk bazujōncy na ruchōmych pismach, co dokludziyło do imyntnego przeôrganizowaniŏ knifōw kōmunikacyje miyndzy ludźmi. Druk ôdegroł wŏżnõ rolã we zawrzyniu strzedniowiecznyj historyje i przeniesiyniŏ historyje do nowożytnych czasōw, we czasie kerych prziszła miyndzy inkszymi epoka Renesansu, eli industryjalnŏ rewolucyjŏ.

Do XVIII stoleciŏ grōmadzenie wiedzy i technologiczne zdobycze, ôsobliwie we Ojropie, sprawiyło nastōnie zicher „krytycznyj masy”, kerŏ zainicjowała industryjalnõ rewolucyjõ. Bez ôstatnie 250 lŏt, ôd czasōw owyj rewolucyje, postymp wiedzy, technologije, handlu i - we niyunikniōny knif - wojynnego kōnsztu idzie wyrażać wykładniczo, przi sprawianiu, iże dzisiyjszy świat i ludzie żyjōncy na planecie ô skōńczōnyj wielości zasobōw stŏwajōm tak we ôbliczności szans, jak i zagrożyń.

Paleolit

Malowidła we grocie we Francyji z epoki paleolitu

Wynus z Willendorfu, figurka kobiyty z epoki paleolitu

"Paleolit" to inakszyj wczaśnŏ epoka kamynia.

Naukowe wykazy wzorowane na gynetycznych podszukowaniach i paleontologije umiejscawiajōm piyrszych przedstŏwicieli zorty Homo sapiens we Africe. Ukŏzali sie ôni kole dwiestu tysiyncy lŏt tymu we epoce paleolitu, co stanowiyło zwiyńczenie dugigo ôkresu ewolucyje ludzkij zort. Praôjce ludzi, zorty pokroju Homo erectus, używały z ajnfachowych nŏczyń ôd kole milijōna lŏt, a z lŏtaniym czasu nŏczyniŏ te stŏwały sie corŏz barzij wyrafinowane i skōmplikowane. Paleolitycznŏ ludzkość wykształciyła tyż gŏdkã a repertuar ôbrzōndków, kery przewidowoł miyndzy inkszymi cerymōnijõ pogrzebu umartych. [Ôznaczało to, iże ludzie paleolitu cechowali sie przipantaniym do spōmniyń, bez co niy chcieli ôglōndać gnijōncych ciał.] Ludzie paleolitu żyli z łowiectwa i zbieractwa, kludziyli porzōnd wandrowny tryb życiŏ. We ôkresie tym ukŏzały sie tyż piyrsze ôdznaki prehistorycznego kōnsztu.

Zgodnie z teoryjōm katastrofy jeziora Toba, erupcyjŏ superwulkōnu Toba, kerŏ miała trefić sie 75 tys. lŏt tymu, mogła mieć globalne skutki, zabiyła kole 59 milijōnōw stworzyń ludzkij zorty.

Terŏźnŏ ludzkŏ zorta rozprzestrzyniała sie wartko po cołkij wiyrchni ziymskij kuli, ôd Afriki, beze swobodne ôd zlodowacenia teryny Ojropy, aże do Azyje. Szpica ekspansji ludności na terynach Pōłnocnyj Ameriki i Ôceaniji prziszoł we czasie ôstatnigo zlodowacenia – tedy teryny ôbjynte umiarkowanym klimatym niy nadŏwały sie do zamiyszkaniŏ. Krōm niydogodności, pod kōniec ôstatnigo zlodowacenia, to znaczy kole 12 tysiyncy lŏt tymu, ludzkość wydolyła skolonizować bezma wszyjske swobodne ôd lodu czynści planety.

Społeczyństwa pozyskujōnce pożywioł ze zbiyractwa i myślistwa porzōnd były niy fest liczne, choć sōm postrzōd piyrszych skupisk ludzi cufale rozbudowanego ôbywatelskigo systymu. Możliwŏ tyż była kōmunikacyjŏ miyndzy społecznościami potajlowanymi srogõ delkōm, czego przikładym sōm „autobany” Aborygenōw.

Wiynkszość wandrujōncych grup gōniōncych i zbiyrajōncych pożywioł ôstoł abo przekształcōnŏ we srogsze społeczyństwa bauerske, abo bez take społeczyństwa wchłoniynta. Ôstane grupki ludności abo pōmarły, abo ôstały we izolacyji. Take skupiska ludności trefiane sōm jeszcze dzisioj we regiōnach ôddalōnych ôd cywilizacyje.

Mezolit

Rekōnstrukcyjŏ dōmu z epoki mezolitu we Irlandyji

Mezolit, to znaczy strzedniŏ epoka kamynia (z greckij gŏdki „mezos” - „strzodkowy”, „lithos” - „kamyń”) to ôkres rozrostu technicznego ludzkości - etap przejściŏ z paleolitu do neolitu.

Mezolit napoczōn sie pod kōniec plejstocenu, kole 10 tysiyncy lŏt tymu, zakōńczōł sie za to społym z wkludzyniym bauerstwa. Zawrzynie epoki mezolitycznyj datuje sie inakszyj w roztōmajtych tajlach świata. Dlŏ przikładu, na Bliskim Weschodzie bauerstwo było już pod kōniec plejstocenu, tōż mezolitycznŏ epoka na tych terynach je krōtkŏ i chamliwo ôpisanŏ. We ôdniesiyniu do placōw, kaj zlodowacenie było nojwyżyj niyblank, zamiast ôkryślyniŏ „mezolit” trefiŏ sie czasami słowo epipaleolit.

We regiōnach, kaj klimatyczne pōmiany po ôstatnim zlodowaceniu były uwŏżniyjsze, mezolitycznŏ era utrzimowała sie dużyj, czasami nawet cołke tysiōnclecia. Społeczności zamiyszkujōnce Pōłnocnõ Ojropã poradziōł utrzimać sie przi życiu dziynki bagnistym terynom, kerych istniyniu sprzijoł cieplyjszy klimat. Klimatyczne warōnki znŏdły ôdzwiyrciedlynie we zachowaniu zamiyszkujōncych ôkryślōne place społeczności, co widać we zachowanych szlakach maglemoskiej i azylskiej kultury. Przedmioty strzodowiskowe ôpōźniyły nastanie neolitu we pōłnocnyj Ojropie do kole 4000 roku p.n.e.

Ôstałości z mezolitycznyj epoki sōm rzadkościōm i nojczyńścij ôgraniczajōm sie do ôdpadkōw z dōmōw. We zalesionych terynach znojść idzie ôstałości wyrymbu strōmōw z tego ôkresu, choć szyrzyj zakrojonŏ wycinka lasōw prziszła dopiyro we neolicie, społym z rosnōncym zapotrzebowaniym na ziymie pod uprawy.

Z epoki mezolitu z wiynksza placōw ôstały małe słożōne krzemiynne nŏczyniŏ - mikrolity i mikroburiny. We niykerych placach znŏdniynto tyż wyndkarski sprzynt, ciysiylske topory i drzywnianne ôbiekty - łodzie i łuki. Przikłady nowszych technologiji ukŏzały sie nojwczaśnij we Africe, co nŏleży skojarzić z kulturōm azylskõ, po czym przeniknyły do Ojorpie dziynki wczaśnym plymiōnōm zamiyszkujōncym teryn dzisiyjszyj Szpanije i Portugalije jak tyż plymiōnōm zamiyszkujōncym Palestynã. Niywykluczone je, iże barzij moderne nŏczyniŏ ukŏzały sie we pŏru placach wrŏz, za sprawōm wzajymnie niyznŏleżnego postympu cywilizacyjnego.

Neolit

Krowa i hŏka – namalowanŏ we Antycznym Egipcie, kole 1200 roku p.n.e

Słowo „Neolit” ôznaczŏ „nowõ epokã kamynia”. Bōł to ôkres rozrostu prymitywnych technologiji i społeczyństw, zawiyrajōncy epokã kamynia. Zaczōntek epoki datuje sie na 10 tysiyncy lŏt p.n.e., za to ôsiōngniyńciŏ epoki ôbyjmujōm zamiyszkowanie ludzi we wsiach, rozrost bauerstwa, udomowienie zwiyrzōw i rozrost nŏczyń.

Wŏżnõ pōmianōm, kerŏ zaszła we neolicie, podle historyka Vere Gordon Childe ôkryślanõ za „agrarnŏ rewolucyjŏ” je przestawiynie sie społeczności na pozyskiwanie pożywiołu z bauerstwa kole 10 tysiyncy lŏt p.n.e. Kole 9500 roku p.n.e. uprawã role podyjmli miyszkańcy Żyznego Pōłmiesiōnczka. Do roku 7000 p.n.e. bauerstwo zakorzeniło sie we Indyji, a do roku 6000 p.n.e. we Egipcie. Kole 5 tysiyncy lŏt p.n.e. ziymiã uprawiali Chińczycy, a szlaki działalności bauerskij we Postrzodkowyj Ameryce datuje sie na kole 2700 lŏt p.n.e.

Ôstrzodki, kaj skupiała sie ludność neolitu leżały we bliżu rzyk i kotlin – przikłady to dukla Żōłtyj Rzyki we Chinach, Nilu we Egipcie, eli Indusu na indyjskim subkōntynyncie. Niykere plymiōna kludzōnce wandrowny tryb życiŏ, jak na przikłŏd drzynni Australijczycy a Buszmeni z połedniowyj Afriki, niy przestawiyły sie na produkcyjõ bauerskõ do zglyndnie niyskorych lŏt.

Bauerstwo dozwolyło nastōnie słożōnych społeczyństw - cywilizacyje. Ukazowały sie państwa i handel. Rozrost technologiczny dŏwoł ludziōm możebność wpływaniŏ na przirodã i rozrostu transportu jak tyż kōmunikacyje.

W epoce neolitu wiynkszość historykōw dopatruje sie zaczōntkōw słożōnych religiji. Religijne wierzynia tego ôkresu nojczyńścij ôgraniczały sie do kultu boginia-matki, fatra-nieba jak tyż Klary i Miesiōnczka we roli bōstw. Powstŏwały kapliczki, po zicher czasie przemiyniane we chrōmy, kere niosły ze sobōm czasami skōmplikowany systym funkcyje, we tym kapelōnōw i kapelanek. Ajnfachowym zachowaniym ludzi neolitu bōł kult antropōmorficznych bōstw.

Zaczōntki cywilizacyje

Granice wyznaczajōm kształt państwa - ajnfachowym przikładym je Wielgi Chiński Mur

Piramidy we Gizie

Neolitycznŏ rewolucyjŏ wkludziyła glid pōmian. Przizwolyła na kōncyntracyjõ zaludniyniŏ, co z czasym dokludziyło do uformowaniŏ sie piyrszych państw. Je pŏrã definicyji słowa „państwo”. Max Weber i Norbert Elias zasugerowali, by państwym nazywać takõ ôrganizacyjõ ludności, kerŏ mŏ monopol na dowiydziōne spotrzebowanie siyły we ôkryślōnym geograficznym przestrzyństwie.

Piyrsze państwowe struktury powstoły we Mezopotamiji, antycznym Egipcie i antycznych Indyjach pod kōniec sztwŏrtego i na zaczōntku trzecigo tysiōncleciŏ przed naszã erōm. We Mezopotamiji była zicher numer swobodnych miast. Antyczny Egipt powstoł jako państwo bez miast, atoli wykształciōł jy we niydugim czasie.

Państwo z prawidła potrzebuje do egzystyncyje armije, by mōc społnić kryteria przikulanyj powyżyj definicyje. Armijŏ do skutecznego fungowaniŏ wymŏgŏ biōrokracyje. Jedynym ôdstympstwem ôd tego prawidła wydŏwŏ sie cywilizacyjŏ dukle Indusu, we keryj cufalu niy podarziło sie znojść szlakōw wojska.

Państwa ukŏzały sie na przestrzyństwie Chin we niyskorym III abo wczaśnym II tysiōncleciu przed naszã erōm.

Na Bliskim Weschodzie pōmiyndzy ôsobnymi państwami dochodziyło do czynstych ôstud. Kole roku 1275 p.n.e. Hetyci i antyczni Egipcjanie podpisali pokōj we Kadeszu, kery bōł piyrszym ôpisanym bez historyjõ pokojowõ umŏwōm.

Powstoły impyria, podbijajōnce teryny zamiyszkowane bez dalsze plymiōna, jak miało tyn plac we Persyji we VI stoleciŏ p.n.e., impyrium Maurjōw we IV stoleciŏ p.n.e., Chinach we III stoleciŏ p.n.e. i rzimskim cysŏrstwie we I stoleciŏ p.n.e.

Wystympowały tyż konfliktowe sytuacyje miyndzy impyriami - na przikłŏd we VIII stoleciŏ, kedy to arabski islamski kalifat, kerego regyrōnki rozciōngały sie ôd Szpanije do Iranu i chińskŏ dynastyjŏ Tang, keryj cōuny wpływōw ôbyjmowały przestrzyństwo ôd regiōnu Sinciang do Korei bez dekady kulały boje ô kōntrolã nad postrzodkowõ Azyjōm.

Nojsrogszym impyrium położōnym na ciōngłym przestrzyństwie było XIII-wieczne mōngolske impyrium. We tym samym czasie wiynkszość ludności zamiyszkujōncyj Ojropã, Azyjõ i Pōłnocnõ Afrikã przinŏleżała do jakigoś państwa. Państwa były tyż na terynie Meksyku i zachodnich terynach Połedniowyj Ameriki. Państwa sprawowały kōntrolã nad rosnōncõ tajlōm lōndu i ludności; ôstatnie prōżne przestrzyństwo Ziymie (niy przi wrachowowaniu w to niyzamiyszkanyj Antarktydy), ôstoł potajlowany pōmiyndzy bydōnce państwa na mocy berlińskij umŏwy z 1878 roku.

Bibliografijŏ

• Autory Scientific American: The Biosphere. San Francisco: W.H. Freeman & Co., 1976. ISBN 0-7167-0945-7.
• Jared Diamond: Guns, Germs, and Steel: the Fates of Human Societies.. Nowy Jork: W. W. Norton, 1996. ISBN 0-393-03891-2.
• Fernand Braudel: The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II. Berkeley: Kalifornijski Uniwerzytet we Berkeley, 1996. ISBN 0-520-20308-9.
• Fernand Braudel: Capitalism and Material Life, 1400-1800. Nowy Jork: HarperCollins, 1973. ISBN 0-06-010454-6.
• Marshall Hodgson: Rethinking World History: Essays on Europe, Islam, and World History. Cambridge: Uniwerzytet Cambridge, 1993. ISBN 978-0-521-43844-5.
• Kenneth Pomeranz: The Great Divergence: China, Europe and the Making of the Modern World Economy. Princeton: Uniwerzytet we Princeton, 2000. ISBN 0-691-09010-6.
• Clive Ponting: World History: a New Perspective. Lōndyn: 2000. ISBN 978-0-7126-6572-8.
• Ronald Wright: A Short History of Progress. Toronto: House of Anansi Press, 2004. ISBN 0-88784-706-4.