Systymatyka ôrganizmōw
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Systymatyka ôrganizmōw, systymatyka biologicznŏ – nojstarszŏ dōmyna nauk biologicznych, nauka, co sie pŏrŏ klasyfikowaniym, katalogowaniym jak tyż ôpisowaniym ôrganizmōw we ôparciu ô podszukowanie jejich roztōmajtości, pochodzyniŏ i przŏcielstwa. Systymatyka grupuje ôrganizmy w jednostki, co stanowiōm taksōny w hierarchicznyj strukturze kategoryje systymatycznyj, w wyniku czego powstŏwŏ ukłŏd systymatyczny (systym). Prawidła klasyfikacyje i nazewnictwa systymatycznego ôkryślŏ taksōnōmijŏ, a relacyje przŏcielstwa ewolucyjnego miyndzy taksōnami – filogynetyka. Niykedy termin taksōnōmijŏ bywŏ rozszyrzany na cołkõ systymatykã, ale we ścisłym znaczyniu je to jeji dzioł, co zajmuje sie metodologicznōm, zmatymatyzowanōm strōnōm[1]. Do dziś było ôdkrytych, ôpisanych i nazwanych nojmynij 1,75 mln zortōw ôrganizmōw, co żyjōm terŏźnie na Ziymi, jak tyż poraset tysiyncy ôrganizmōw wymartych.
Rys historyje systymatyki edytuj
Nojstarsze prōby naukowego systymatyzowaniŏ roślin i zwiyrzōnt sōm znane ze antyku. Piyrszy systymatyczny ukłŏd zwiyrzōnt, ôparty na zewnyntrznych włŏsnościach budowy, stworzōł Arystoteles, a jego uczyń i kamrat Teofrast z Eresos sformułowoł rozdziały miyndzy światym zwierzyncym i roślinnym, jak tyż wkludziōł, utrzimany do XVI w., podzioł świata roślinnego na 4 grupy. Srogi wpływ dlŏ rozrostu systymatyki ôrganizmōw mioł Karol Linneusz, co ôpisoł kole 10 tys. zortōw roślin i kole 6000 zortōw zwiyrzōnt, jak tyż upowszechniōł binōminalne nazewnictwo zortōw.
Pierwotne prōby klasyfikowaniŏ ôrganizmōw ôpiyrały sie na sztucznie dobranych kryteriach, porzōnd zewnyntrznych znakach morfologicznych abo siedliskowych. Takŏ postawa funkcjōniyrowała do XIX w. Terŏźnŏ systymatyka dōnży do poskludzaniŏ informacyji sebranych na tymat ôsobnych ôrganizmōw, do nadaniŏ kożdymu z nich niyôbyczajnego miana, jak tyż wrażyniŏ ich do usytymatyzowanych hierarchicznie kategoryjŏ systymatycznŏ kategoryji systymatycznych, żeby ôbsztalować ukłŏd systymatyczny ôparty na znōmości zwiōnzkōw.
Metody badawcze edytuj
W terŏźnyj systymatyce ôrganizmōw idzie wyrōżnić trzi bazowe metody badawcze[2]:
Systymatyka gynealogicznŏ, klasycznŏ systymatyka ewolucyjnŏ – ôpiyrŏ sie na analizie anatōmoporōwnawczyj, ymbriologicznyj i paleōntologicznyj, jak tyż na sztyrech bazowych kryteriach: nieciōngłości morfologicznyj, niszy przistosowawczyj, bogajstwa gatōnkowego i mōnofiletyzmu (we szyrszym znaczyniu).
Systymatyka fynetycznŏ (numerycznŏ) – zakłŏdŏ, iże niy idzie poznać filogynezy i grupuje taksōny, co posiadajōm nojwiyncyj spōlnych cech, podobnie jak nojstarsze systymy ôd czasōw Arystotelesa. Inakszyj ale ôd tradycyjnyj systymatyki, ôrtodoksyjnŏ fynetyka ôdciepuje intujicyjne rangowanie cech jako ważniyjszych abo mynij ważnych dlŏ ôbsztalowaniŏ ôddalyniŏ systymatycznego[3].
Systymatyka filogynetycznŏ – za jednostki taksōnōmiczne definiuje klady, to znaczy naturalne grupy ôrganizmōw, co ôbyjmujōm zortã ancestralnõ i wszyjske zorty potōmne.
Jednostki, kategoryje, systymy edytuj
Bazowŏ jednostka taksōnōmicznõ to taksōn. Taksōny pokrewne sōm grupowane w taksōny wyższego poziōmu.
W tradycyjnyj systymatyce ôrganizmōw taksōnōm nadŏwŏ sie rangã, ôkryślanŏ za kategoryjõ systymatycznõ.
Terŏźny w danym ôkresie sztand wiedzy ô ôrganizmach je ôbrazowany ôd systymatykōw we formie układu systymatycznego, nazywanego systymym taksōnōmicznym, klasyfikacyjōm systymatycznōm, klasyfikacyjōm biologicznōm abo podziałym systymatycznym ôrganizmōw. Bez to że sztand tyj wiedzy durch sie umiyniŏ, ôdkrywane sōm nowe grupy ôrganizmōw, a tyż doskōnalōne sōm metody badawcze – propōnowane ôd ôsobnych autorōw klasyfikacyje biologiczne sztyjc podlygajōm modyfikacyjōm.
W systymatyce kladystycznyj ôdchodzi sie ôd ôkryślaniŏ kategoryji systymatycznych, a zależności filogynetyczne miyndzy ôsobnymi taksōnami ôkryślane sōm ze pōmocōm kladōw, co tworzōm strōm filogynetyczny, nazywany strōmym rodowym abo strōmym życiŏ.
Wejzdrzij tyż edytuj
Przipisy
- ↑ Krzysztof Spalik: Klasyfikacja biologiczna (pol.). W: Krótki kurs systematyki [on-line]. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostymp 2010-02-23].
- ↑ Loic Matile, Pascal Tassy, Daniel Goujet: Wstęp do systematyki zoologicznej. Koncepcje, zasady, metody. Warszawa: PWN, 1993, s. 64–65. ISBN 83-01-10981-5.
- ↑ Krzysztof Spalik: Ku współczesnej taksonomii (pol.). W: Krótki kurs systematyki [on-line]. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostymp 2015-12-12].
Bibliografijŏ edytuj
- Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0. Wrocław: Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-61492-24-5.
- Czesław Jura: Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14595-8.
- Clive A. Stace: Taksonomia roślin i biosystematyka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11251-4.