Gōrny Ślōnsk: Porōwnanie wersyji
Usunięta treść Dodana treść
Nie podano opisu zmian |
|||
Linijŏ 171:
Ôd 1989 roku (abszlus ôkresu kōmunistycznego w Polsce) corŏz barzij popularne stŏwało sie pisanie we ślōnskij gŏdce. Do jednych z piyrszych autorōw, co pisali ino abo z wiynksza po ślōnsku zaliczajōm sie na bajszpil: [[Marek Szołtysek]], [[Anna Myszyńska]]. Do nojwŏżniyjszych ślōnskich pisŏrzy modyj gyneracyje nŏleży [[Szczepan Twardoch]], autōr tm. „Gōrnoślōnskij epopeje” ''[[Drach (rōman)|Drach]]'' (2014)<ref>{{Cytuj |tytuł = Szczepan Twardoch, "Drach" |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Culture.pl |url = https://culture.pl/pl/dzielo/szczepan-twardoch-drach |jynzyk = pl}}</ref> a rōmanu ''[[Morfina (rōman)|Morfina]]'' (2012)<ref>{{Cytuj |tytuł = Szczepan Twardoch, "Morfina" |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Culture.pl |url = https://culture.pl/pl/dzielo/szczepan-twardoch-morfina |jynzyk = pl}}</ref>, a tyż bp. [[Mirosław Syniawa]], [[Karol Gwóźdź]]. Wŏżnōm persōnōm je tyż [[Grzegorz Kulik]], twōrca ślōnskich przekładōw literatury światowyj (''[[Godniŏ pieśń]]'', ''[[Mały Princ]]'', ''[[Przigody ôd Alicyje we Kraju Dziwōw]]'')<ref>{{Cytuj |autōr = Aleksander Lubina |tytuł = Kamraty a kamratki: Grzegorz Kulik |data = 2021-02-23 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = wachtyrz.eu |url = https://wachtyrz.eu/kamraty-a-kamratki-grzegorz-kulik/ |jynzyk = pl}}</ref>.
===
{{Uosobny artikel|Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska}}
Piyrszōm prywatnōm telewizyjōm na Gōrnym Ślōnsku bōła [[PTV Rondo]], kerŏ nadŏwała swoje programy ze Katowic na anfangu lŏt 90<ref>{{Cytuj |tytuł = Rozprężona dziewica - czyli historia telewizji RONDO |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Wieczór Śląski |url = http://www.wieczorslaski.pl/rozprezona-dziewica-czyli-historia-telewizji-rondo-3/ |jynzyk = pl}}</ref>. Niyskorzij bōła przejyntŏ ôd [[Telewizja Wisła|TV Wisła]], z keryj powstoł ôgōlnopolski [[TVN]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Witamy na stronie TVN! |data = 1998-12-05 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = web.archive.org |url = http://web.archive.org/web/19981205165338/http://www.tvn.com.pl/ctj.htm}}</ref>. Terŏźnie na terynie Gōrnego Ślōnska polskŏ publicznŏ telewizyjŏ [[Telewizja Polska|Telewizja Polska S.A.]] nadŏwŏ kanały regiōnalne [[TVP3 Opole]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Telewizja Polska S.A - Opole |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = opole.tvp.pl |url = https://opole.tvp.pl/434300/opole |jynzyk = pl}}</ref> i [[TVP3 Katowice]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Telewizja Polska S.A - Katowice |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = katowice.tvp.pl |url = https://katowice.tvp.pl/434377/katowice |jynzyk = pl}}</ref>. Krōm tego je prywatnŏ telewizyjŏ [[TVS]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Telewizja TVS |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = TVS.pl |url = https://tvs.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>, skerowanŏ do ôglōndŏczy we ślōnskim wojewōdztwie. Inkszym kanałym je [[TVT]]<ref>{{Cytuj |tytuł = TVT - Myślimy po śląsku. Działamy na Śląsku. |data dostympu = 2021-07-25 |url = http://telewizjatvt.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>.▼
[[Plik:01898 Trachten - Iglauerinnen, Hannake und Jazek (Jazke) aus Jablunkau.jpg|thumb|upright|Ôblyczynie z [[Jabłōnkōw|Jabłōnkowa]]]]
Ślōnske ôblyczynia babske rōżniōm sie znŏleżnie ôd regiōnu, a nawet ôd miast i wsi, z kerych sōm. Knify ôblykaniŏ wzajymnie przenikały sie społym z przemieszczaniym ludności we 19. i 20. stoleciu. Miyszkanki Ślōnska zaczły tyż przipasowować swoje ôblyczynia do miastowyj mody, co tyż zmiyniyło ônych wyglōnd. Gyneralnie Ślōnzŏczka mogła ôblyc sie na trzi knify:
* kiecka, zopaska, kabotek i wierzchyń
* kiecka, zopaska i jakla
* kiecka, zopaska, kabotek i merynka
Byklajdōng mynski skłŏdŏ sie ze szaketu, westy, biołyj hymdy, jedwobki abo szlajfki, galot abo bizokōw a tyż strzewikōw. Na gowie Ślōnzŏk nosiōł hut. Ôblyczynie chopa terŏźnie nazywŏ sie ancugym.
Regiōnalne radiostacyje to [[Polskie Radio Opole]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Radio Opole |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = radio.opole.pl |url = https://radio.opole.pl/}}</ref> i [[Polskie Radio Katowice]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Polskie Radio Katowice SA - strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = www.radio.katowice.pl |url = https://www.radio.katowice.pl/}}</ref> państwowyj rozgłośni radyjowyj. Prywatnym radyjym je [[Radio Piekary]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Radio Piekary |url = https://radiopiekary.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>. [[Radio Mittendrin]] to je miymiecko-polske internetowe radyjŏ dlŏ myńszości miymieckij<ref>{{Cytuj |tytuł = Mittendrin - Polsko-Niemiecka Redakcja |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = mittendrin.pl |url = https://mittendrin.pl/}}</ref>. Inkszymi radyjami na Gōrnym Ślōnsku sōm m.in. Slonsky Radio<ref>{{Cytuj |tytuł = Slonsky Radio – Kochomy Ślonsk i ślonsko muzyka i njy ino… |data dostympu = 2021-07-25 |url = https://slonskyradio.eu/ |jynzyk = pl}}</ref>, [[Radio Silesia]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Radio Silesia 96.2 FM |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = silesia.fm |url = http://silesia.fm/}}</ref>, [[Radio Fest]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = www.radiofest.pl |url = https://www.radiofest.pl/}}</ref>.▼
Ruch Autōnōmije Ślōnska wydŏwŏ ślōnski cajtōng [[Ślōnskŏ Szwalbka]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Jaskółka Śląska |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = jaskolkaslaska.eu |url = https://www.jaskolkaslaska.eu/ |jynzyk = pl}}</ref>. Ôd 1945 roku wydŏwany je cajtōng [[Dziennik Zachodni]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = 65 lat Dziennika Zachodniego |data = 2010-02-06 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Dziennik Zachodni |url = https://dziennikzachodni.pl/65-lat-dziennika-zachodniego/ar/218480 |jynzyk = pl}}</ref>. Je tyż sporo ślōnskich zerwisōw informacyjnych, na bajszpil: [[Wachtyrz.eu]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wachtyrz.eu |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = wachtyrz.eu |url = https://wachtyrz.eu/}}</ref>, [[Silesion.pl]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Silesion Informacje |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Silesion.PL |url = https://silesion.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>.▼
=== Ôblyczynia ===▼
▲[[Ôblyczynia ludowe Gōrnego Ślōnska]]<ref name="bar">Barbara Bazielich: ''Tradycyjne stroje dolnośląskie'' Wrocłow: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993. ISBN 83-229-0853-9.</ref>:
* [[Ćeszyńske uobleczyńy|ôblyczynie cieszyńske]]
* [[Pszczyńske ôblyczynie|ôblyczynie pszczyńske]]
Linia 188 ⟶ 189:
* ôblyczynie [[gůrale ślůnscy|Gōrali ślōnskich]]
* ôblyczynie Lachōw ślōnskich
{{Uosobny artikel|Kuchńa ślůnsko}}
[[Plik:Kluski slaskie (Poznan).jpg|thumb|Gōmiklyjzy]]
Gōrnoślōnskŏ kuchnia nŏleży do strzodkowoojropejskich kuchniōw. Ônej jŏdła cechujōm sie wysokōm kalorycznościōm<ref>{{Cytuj |tytuł = Najbardziej kaloryczne dania Śląskie |data = 2017-10-24 |data dostympu = 2021-07-27 |ôpublikowany = Dietetyk Katowice |url = https://www.dietetyk.katowice.pl/najbardziej-kaloryczne-dania-slaskie/ |jynzyk = pl}}</ref>. Jy sie sam jŏdła ôbiylie jak bp. kasze i piyczywa jak tyż jŏdła mōnczne jak bp. kluski, pierogi, zupy, gynste zōuzy. Miynszały sie sam kuchnie polskŏ, czeskŏ (bp. [[ôblŏty]]) a miymieckŏ. Jedzōne sōm sam jŏdła ajnfachowo gōrnoślōnske, jak i jŏdła wystympujōnce tyż we [[Małopolsko|Małopolsce]] i [[Wjelgopolsko|Wielgopolsce]]<ref>{{Cytuj |autōr = Harald Saul |tytuł = Familienrezepte aus Schlesien. Geschichten und Rezepte aus alter Zeit |data = 2003 |isbn = 3-89798-088-6 |miyjsce = Leipzig}}</ref> (bp. [[ajsbajn]], [[Makůwki|makōwki]]). We drugij pōłowie 20. stoleciŏ na Gōrnym Ślōnsku hyrskość dostały jŏdła z polskij kuchnie krysowyj (bp. [[placki kartŏflanne]], pierogi z syrym, [[bŏrszcz czyrwōny]], [[bigos]]). Miynsne jŏdła sōm zaôbycz ajnrychtowane z wieprzowiny, drobiu. Popularne bōło miynso mycŏkōw, z kerych bōły robiōne [[karminadle]]<ref>{{cytuj ksiōnżkã|miano=Elżbieta |nazwisko=Łabońska |tytuł=Śląska kucharka doskonała |wydŏwca=Fundacja dla Śląskiego Instytutu Naukowego Fundacja dla Uniwersytetu Śląskiego |miyjsce= Katowice 1990 |rozdzioł=recept „Karminadle z królika”}}</ref>.
Ofyn trefianym zjawiskym je przipisowanie Ślōnzŏkōm za jŏdło regiōnalne [[Rolada|rolady]] społym ze [[Ślůnske klůski|gōmiklyjzami]] a [[Modro kapusta|modrōm kapustōm]]<ref>{{cytuj strōnã |url=http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/woj.-opolskie/Kluski-slaskie-tzw.-biole-kluski |tytuł=Kluski śląskie (tzw. biołe kluski) |praca= Lista produktów tradycyjnych (woj. opolskie)|ôpublikowany=[[Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi]]}}</ref><ref>{{cytuj strōnã |url=http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/woj.-slaskie/Kluski-biale-slaskie |tytuł=Kluski białe śląskie |praca= Lista produktów tradycyjnych (woj. śląskie)|ôpublikowany=[[Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi]]}}</ref>. Popularnymi ślōnskimi zupami sōm: [[Wodźůnka|wodziōnka]]<ref>{{cytuj strōnã |url=https://www.gov.pl/rolnictwo/wodzionka-wodzianka |tytuł=Wodzionka / wodzianka |praca= Lista produktów tradycyjnych (woj. śląskie)|ôpublikowany=[[Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi]]}}</ref>, [[ślōnski żurek]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Żurek śląski, czyli tradycyjna, sycąca zupa na obiad |data dostympu = 2021-07-27 |ôpublikowany = gazetapl |url = https://haps.pl/Haps/7,167251,25355208,zurek-slaski-czyli-tradycyjna-sycaca-zupa-na-obiad.html |jynzyk = pl}}</ref>, [[moczka]]<ref>{{Cytuj |autōr = Grażyna Kuźnik |tytuł = Tradycyjne potrawy wigilijne na Śląsku. Nie 12 a 6 dań wigilijnych |data dostympu = 2021-07-27 |ôpublikowany = Dziennikzachodni.pl |url = https://dziennikzachodni.pl/tradycyjne-potrawy-wigilijne-na-slasku-nie-12-a-6-dan-wigilijnych-swiateczne-przepisy/ar/3692270 |jynzyk = pl}}</ref>.
=== Mydia ===
▲Piyrszōm prywatnōm telewizyjōm na Gōrnym Ślōnsku bōła [[PTV Rondo]], kerŏ nadŏwała swoje programy ze Katowic na anfangu lŏt 90<ref>{{Cytuj |tytuł = Rozprężona dziewica - czyli historia telewizji RONDO |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Wieczór Śląski |url = http://www.wieczorslaski.pl/rozprezona-dziewica-czyli-historia-telewizji-rondo-3/ |jynzyk = pl}}</ref>. Niyskorzij bōła przejyntŏ ôd [[Telewizja Wisła|TV Wisła]], z keryj powstoł ôgōlnopolski [[TVN]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Witamy na stronie TVN! |data = 1998-12-05 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = web.archive.org |url = http://web.archive.org/web/19981205165338/http://www.tvn.com.pl/ctj.htm}}</ref>. Terŏźnie na terynie Gōrnego Ślōnska polskŏ publicznŏ telewizyjŏ [[Telewizja Polska|Telewizja Polska S.A.]] nadŏwŏ kanały regiōnalne [[TVP3 Opole]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Telewizja Polska S.A - Opole |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = opole.tvp.pl |url = https://opole.tvp.pl/434300/opole |jynzyk = pl}}</ref> i [[TVP3 Katowice]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = Telewizja Polska S.A - Katowice |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = katowice.tvp.pl |url = https://katowice.tvp.pl/434377/katowice |jynzyk = pl}}</ref>. Krōm tego je prywatnŏ telewizyjŏ [[TVS]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Telewizja TVS |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = TVS.pl |url = https://tvs.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>, skerowanŏ do ôglōndŏczy we ślōnskim wojewōdztwie. Inkszym kanałym je [[TVT]]<ref>{{Cytuj |tytuł = TVT - Myślimy po śląsku. Działamy na Śląsku. |data dostympu = 2021-07-25 |url = http://telewizjatvt.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>.
▲Regiōnalne radiostacyje to [[Polskie Radio Opole]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Radio Opole |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = radio.opole.pl |url = https://radio.opole.pl/}}</ref> i [[Polskie Radio Katowice]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Polskie Radio Katowice SA - strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = www.radio.katowice.pl |url = https://www.radio.katowice.pl/}}</ref> państwowyj rozgłośni radyjowyj. Prywatnym radyjym je [[Radio Piekary]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Radio Piekary |url = https://radiopiekary.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>. [[Radio Mittendrin]] to je miymiecko-polske internetowe radyjŏ dlŏ myńszości miymieckij<ref>{{Cytuj |tytuł = Mittendrin - Polsko-Niemiecka Redakcja |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = mittendrin.pl |url = https://mittendrin.pl/}}</ref>. Inkszymi radyjami na Gōrnym Ślōnsku sōm m.in. Slonsky Radio<ref>{{Cytuj |tytuł = Slonsky Radio – Kochomy Ślonsk i ślonsko muzyka i njy ino… |data dostympu = 2021-07-25 |url = https://slonskyradio.eu/ |jynzyk = pl}}</ref>, [[Radio Silesia]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Radio Silesia 96.2 FM |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = silesia.fm |url = http://silesia.fm/}}</ref>, [[Radio Fest]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Strona główna |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = www.radiofest.pl |url = https://www.radiofest.pl/}}</ref>.
▲Ruch Autōnōmije Ślōnska wydŏwŏ ślōnski cajtōng [[Ślōnskŏ Szwalbka]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Jaskółka Śląska |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = jaskolkaslaska.eu |url = https://www.jaskolkaslaska.eu/ |jynzyk = pl}}</ref>. Ôd 1945 roku wydŏwany je cajtōng [[Dziennik Zachodni]]<ref>{{Cytuj |autōr = |tytuł = 65 lat Dziennika Zachodniego |data = 2010-02-06 |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Dziennik Zachodni |url = https://dziennikzachodni.pl/65-lat-dziennika-zachodniego/ar/218480 |jynzyk = pl}}</ref>. Je tyż sporo ślōnskich zerwisōw informacyjnych, na bajszpil: [[Wachtyrz.eu]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wachtyrz.eu |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = wachtyrz.eu |url = https://wachtyrz.eu/}}</ref>, [[Silesion.pl]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Silesion Informacje |data dostympu = 2021-07-25 |ôpublikowany = Silesion.PL |url = https://silesion.pl/ |jynzyk = pl}}</ref>.
=== Tańce ===
| |||