Zwiyrzynta

Zwiyrzynta (łać. animalia) – krōlestwo ôbyjmujōnce wielokomōrkowe ôrganizmy cudzożywne ô kamerlikach eukariotycznych, bez ściany kōmōrkowyj, z wiynksza talyntne do aktywnego poruszaniŏ sie. Sōm nojbarzij zrōżnicowanym gatunkowo krōlestwym ôrganizmōw. Nojsrogszõ grupã zwiyrzōw stanowiōm bezkryngowce, a postrzōd nich ôwady. Drugõ, kole bezkryngowców, grupōm zwiyrzōw sōm kryngowce. Postrzōd nich tradycyjnie wyrōżniŏ sie fisze, płazy, gady, ptŏki i cyckocze, do kerych przinŏleży tyż czowiek.

Przedstŏwiciele krōlestwa zwiyrzynt

Nojstarsze znaleziska kopalne zwiyrzyn – morske zwiyrzynta ô miynkich ciałach – sōm z kōńca prekambru, neoproterozoiku (fauna ediakarańska – 630 do 542 mln lŏt tymu), za to skamieniałości strunowcōw – z kambru i ordowiku. W kambrze, kole 500 mln lŏt tymu, wystympowali już przedstŏwiciele wszyjskich znanych terŏźnie zort bezkryngowców.

Terminologijŏ

W nomenklaturze zoologicznyj zwiyrzynta (łać. animalia) klasyfikowane sōm za taksōn w gradusie krōlestwa (regnum). Taksōn tyn ôbyjmuje wszyjske zorty zwiyrzōw, w tym tyż czowieka (Homo sapiens). Poza terminologijōm fachowōm wyrŏz „zwiyrz” ôkryślŏ kożde żywe stworzynie z wyjōntkym czowieka.

Nauka ô zwiyrzach to zoologijŏ, jejich klasyfikacyjōm zajmuje sie systymatyka biologicznŏ, a doległościami zwiyrzōw – medycyna weterynaryjnŏ. Wszyjske zorty zwiyrzōw wystympujōnce na danym przestrzyństwie to fauna.

Charakterystyka

Za znaku ôdrōżniajōnce zwiyrzynta ôd inkszych ôrganizmōw przijmuje sie knif ôdżywianiŏ, brak ściany kōmōrkowyj, grōmadzenia glikogenu jak tyż ôbecność (u wyżyj uorganizowanych zwiyrzōw) układu miynśniowego i porwanego.

Knif ôdżywianiŏ

Zwiyrzynta niy potrefiōm przed siebie wytwŏrzać substancyji ôdżywczych. Wszyjske sōm cudzożywne, tzn. żywiōm sie inkszymi ôrganizmami, jejich kōnskami abo aprytowniōm. W tyn knif żywiōm sie tyż grziby. Zwiyrzynta wyspecjalizowały sie w mocka roztōmajtych knifach zdobywaniŏ i kōnsumowaniŏ kustu.

Kamerlika zwiyrzynce

Ciała zwiyrzynt zbudowane sōm dycki z kamerlikōw eukariotycznych. Taki znak majōm tyż kamerlika roślinne. W ôdrōżniyniu ôd nich kamerlika zwierzynce niy majōm chloroplastōw i ścian kōmōrkowych. Sōm ôbtoczōne ciynkõ błōnōm kōmōrkowõ. Wytwŏrzajōm kolagen. Brakym ściany kōmōrkowyj cechujōm sie, ôkrōm zwiyrzōw, niykere grziby.

Fōnkcjōnalnie zrōżnicowane kamerlika zwiyrzōw zôrganizowane sōm w kapele zwane tkankami (z wyjōntkym szwamōw), a tkanki w ôrgany, tworzōnce z bany wyspecjalizowane układy ôrganōw, pełniynce w ôrganiźmie zwiyrza ôkryślōne funkcyje żywobyciowe (bp. ukłŏd krwiōnośny, ôddechowy, wydalniczy). Wszyjske zwiyrzynta ôdbiyrajōm zachynty zewnyntrzne za pōmocōm receptorōw i ryagujōm na niy odruchami.

Glikogen

Grōmadzenie glikogenu, za materyje ibrycznego je charakterystyczne dlŏ zwiyrzōw i mocka grzibōw.

Ukłŏd miynśniowy i porwany

Zwiyrzynta, choć niy wszyjske jejich zorty, sōm jedynymi ôrganizmami, u kerych wystympujōm układy miynśniowy i porwany. Zdatność poszukowaniŏ kustu dokludziyła u zwiyrzōw do bildōngu talyntu do aktywnego ruchu. Ôpowŏżnŏ wiynkszość z nich wykształciyła wyspecjalizowane tkanki miynśniowe tworzōnce ukłŏd miynśniowy spōłpracujōncy z ôrganami ruchu. Niykere (szwamu i polipy parzydełkowcōw) kludzōm po prŏwdzie ŏsiadły tryb życiŏ, ale kamerlika szwamōw sōm talyntne do ôgraniczōnego ruchu, u wiynkszości z nich wystympuje swobodnie pływajōnce stadium larwalne, a parzydełkowce sōm ŏsiadłe jyno w stadium polipa.

Aktywne poruszanie sie wykształciyło u zwiyrzōw ôrgany zmysłōw spōłpracujōnce z układym porwanym.

Rozmnŏżanie

Hned wszyjske zwiyrzynt rozmnŏżają sie płciowo, aby w zicher stadium swojij raje żywobyciowego. Niykere potrefiōm rozmnŏżać sie bezpłciowo.