Můngolijo

Můngolijo (můngolsko godka: Монгол улс, ) to je państwo we schodńij a strzodkowyj Azyji, bez dostympu do morza. Grańica mo ze Rusyjům uod půłnocy a ze Chinami uod połedńo, schodu a zachodu. Ńy mo grańice ze Kazachstanym, nale jejij nojdalij na zachůd położůny půnkt je ino pora kilometrůw uod grańice Kazachstanu. Nojwyższy wjyrch - Huyten Orgil, 4374 m n.p.m. Wjynkszość mjyszkańcůw wyznowo tybetański buddyzm.

Монгол улс Mongol uls ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ Můngolsko Republika
Fana Můngolije Wapyn Můngolije
Hymn: Bügd Nairamdakh Mongol (Hymn nŏrodowy Můngolije)
Uoficjalno godka	můngolsko godka
Stolica	Ułan Bator
Polityczny systym	republika
Gowa państwa	prezydynt Ukhnaagiin Khürelsükh (Ухнаагийн Хүрэлсүх, ᠤᠬᠤᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠷᠦᠯᠰᠦ᠋ᠬᠡ)
Przikludziorz regjyrunku	prymjer Luvsannamsrain Oyun-Erdene (Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ, ᠯᠤᠪᠰᠠᠩᠨᠠᠮᠰᠠᠷᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠣᠶᠤᠨ-ᠡᠷᠳᠡᠨᠢ)
Rozlygowańy  • cołkowity  • strzůdlůndowe wody	18. we śwjeće 1 564 116 km² 0,6%
Liczba ludźi (2016)  • cołkowito   • gynstość zaludńyńo	138. we śwjeće 3 081 677 1,97 osůb/km²
ńypodległość	uod mandżurskij dynastyje Qing 29 grudńa 1911
Religijo (głůwno)
Waluta	tugrik (MNT)
Czasowo zůna	UTC +7 do +8 - lato; +8 do +9 - źima
Kod ISO 3166	MN
Necowo důmyna	.mn
Automobilowy kod	MGL
Telefůniczny kod	+976
Autůnůmiczne terytoryja

Gyszichta

We 1206 chanym wszyjskich Mongołůw bůł uobrany Czingis chan, kery dokludźuł państwo uod Mongołůw do szczytowyj potyngi. Bůło ůune nojsrogszym państwym na śwjeće, do terozki żodyn kraj we cołkij historyji ńy mjoł wjynkszyj szyrzki. Uobejmowało uůne teroźńe Chiny, Tybet, Afgańistan, Irak, Iran, a tyż Ruś. Skirz tygo, co reskyrůnek nad tak srogim państwym bůł fest ćynżki, kole 1261 potajlowane je na trzi. Teroźńo Můngolijo we tym tajlůngu bůła we jednym kůnsku ze Chinami a reskyrowała ńům dynastyjo Yuan. Stolicům bůł Bejdżing, uod Mongołůw mjanowany Chanbalyk. We 1368 po powstańu we Chinach władza přejyna dynastyjo Ming, a we 1372 chińske wojska zajyny a prziłůnczyły do Chin połedńowo tajla Můngolije (terozki je to Wnůntrzńo Můngolijo a mo sztatus prowincyje autůnůmicznyj we Chinach). Uostało tajla rozlećała śe na mjyńsze państewka, jejich zjydnoczyńa ńy twały dugo. Ńyskorzij stały śe federacyjům pode chińskim protektoratym. We 1911 skirz antymůngolskij polityki Chinůw wybuchło we Můngoliji powstańy, mjanowane rewolucyjo Xinhai. Przi sparću Rusyje uogłoszůno bůło ńypodległość Můngolije a utworzůno bůło teokratyczny reskyrůnek pode prziwůdztwym Bogda Chana. Pů negocjacyjach mjyndzy Rusyjům a Chinami te druge zgodźůły śe yno na autůnůmijo dlo Můngolije. We 191 chińske wojska zajyny Můngolijo a uobalyły Bogda Chana. We 1921 zaczyno śe jeszcze jedne powstańy, spjyrane uod "bjołych" (antybolszewikůw) ze Rusyje. Na kwila prziwrůcono bůło do władzy Bogda Chana, nale we lipńu 1921 pode pretekstym půmocy lo rewolucjůńistůw můngolskich Suche Batora (kerych po prowdźe bůła yno garstka), Můngolijo bůła zajynto uod Rusyje, kero zakludźyła sam kůmůńistyczny reskyrůnek. Ńyskorzij skolektywizowano bůło bauerstwo a shajcowano klasztory, cuzamyn ze dobrami kultury, kere w ńich bůły. Uostały śe yno sztyry ś ńich. Můngolski alfabyt zastůmpjůno bůło cyrylicům. Aże do 1990 Můngolijo uostowała państwym kůmůńistycznym, ńyskorzij pokojowo wkludzůno bůło dymokratyczny systym, a we 1992 wyjechoł ze Můngolije uostatńi ruski wojok.

Gospodarka

Gospodarka Můngolije je uoparto na hodowli a bergmaństwje (wůngel brunůtny, mjedź, molibdyn, fosforyty).