Strziga
Strziga (ze łaćiny striga bez grecke στρίξ, στρίγξ)[1], abo mynski uodpowjydńik strzigůń – dymůn ze prasłowjańskich wjerzyńůw, uobecny tyż we kulturze, bojkach a uosprowkach wywodzůncych śe ze rygjůnu Ślůnska. Coby tako strziga ńy můgła ludźům szkůdźić, trza jům bůło wykopać a przebić ji śerce dymbowym kołkym (we Ślůnsku, bo kaj ińdźi godało śe, co nojlepszy je uośinowy), abo ji uoberznůńć gowa a wraźić ji jům mjyndzy nogi. Jak już kogo za żywobyćo mjeli we podejzdrzyńu, co po śmjyrći może śe uostać strzigům, to go chowali gymbům na důł a wstyrczali mu do gymby kamjyń.
Zewnyntrzny wyglůnd
edytujPadało śe, co tako strziga już za żywobyćo mjała dwa śerca, dwje dusze a dwje raje zymbůw, nale drugo ńy je zauobycz dobrze widoczno, przinojmyńi na pjyrszy rzut uoka. Bestůż mjanuje śe je tyż dwuduszńicůma abo dwuduszńikůma. Po śmjyrći ino jydno duszyczka uopuszczała ćało, a ta drugo uostowoła we ńim, a skiż tygo żyła uůna dali we grobje, we kerym ńům pochowali. Strzigi forsztelowano śe tyż kej ojle.
Pochodzyńy powjarki
edytuj
Dowńij wjerzůło śe, iże ńykedy umarlok cycko abo zjodo we trule śmjertelńica a bez to sprowadzo śmjyrć na familijo a sůmśadůw uod ńygo. Ta prziwjarka śe nojczyńśći szerziła we czasach srogich zarazůw, kedy jedyn po drugim umjyroł, ńykej a cołke wśe, a ludźe ńy wjedźeli pojakymu. Ńykej tyż můg taki umarlok wylazować ze grobu a stroszać, szterować a nynkać ludźi po nocach, larmo robić a jodło wyżyrać. Jak wloz kaj na jako wjeża, to kaj by ńy wezdrzoł, nauobkoło wszyndy půmjyrali ludźe. We Dolnym Ślůnsku to śe na takigo padało Nachzehrer abo Wiedergänger, a we Gůrnym – strziga, jeli to bůła baba, abo strzigůń, jeli to bůł chop. Padało śe tyż, co dobrze je ukraść strzidze śmjertelńica uod ńi abo śe legnůńć we trule uod ńij, bo śe wtynczos ńy můgła do grobu wrůćić a cołko moc traćůła, nale to bůło fest a fest ńybezpjyczne a mało bůło takich, kere śe na to powożyli. Na uodwyrtka do upjorůw, ukůnszyńy strzigi ńy muśi uoznoczać śmjyrći uofjary ańi tyż půmjyńyńo śe tyjże we strziga. Bez jaki czas můgům śe uůne tyż zadowolać krwjům zwjyrzyncům[2].
Gyszichta
edytujUo strzigach ze Ślůnska stoji już we hańszrifće ze XV stolećo, kery mo titel Contra incubum, alias latalecaem[3]. Uo takich, kere we trule cyckajům abo zjodajům śmjertelńica, pelcjakla (to bůł prawje taki jedyn uowczorz) abo gryzům swoje palcyska, we XVI stoleću szkryflali Martin Böhm[4] a Joachim Curaeus[5]. Dwa znane przipodki strzigůńůw – szewjeca-samobůjce ze Breslau a Johannesa Cuntiusa ze Bennisch (Horní Benešov wele Krnova) – uopisoł tyż lykorz ze Breslau, Martin Weinrich, we wstympje do kśůnżki Giovanniego Francesco Pico della Mirandoli, kero wydoł we roku 1612 we Sztrasburgu[6].
Podwjela śe we cołkij Ojropje ńy zrobjůło głośno uo syrbskich wampjyrzach, we kśůnżce Sympathetisch- und Antipathetischer Misch Masch ze roku 1715[7] stoło już uo strzigach ze kole Tarnowskich Gůr. Pisoło tam, kej te strzigi wyglůndajům, jako mogům ludźi ukrziwdźić i jako to śe przede ńymi idźe uobrůńić. Bůło tyż tam uopisane, co groźi takymu, co strzidze śmjertelńica powoży śe ukraść. Potym te nojgłośńyjsze to już bůły ino te syrbske wampjyrze.
Tych serbskich wampjyrzůw badało we roku 1732 trzech austryjockich lykorzůw, kere słůżili przi wojsku – Flückinger, Siegele i Baumgarten. Cołko historyjo ze serbskij dźedźiny Medwegja uopisali te lykorze we raporće Visum et repertum[8]. Raport tyn narobjůł kupa larma we cołkij Ojropje a dyskusyjo uo wampjyrzach ćůngnyła śe aże po lata 60. XVIII wjeku. Ńykere ze dyszkutantůw, lo bajszpilu Augustin Calmet[9] spominali tyż przi przileżytośći uo ślůnskich strzigach. A we Ślůnsku tyż śe uo tych syrbskich wampjyrzach szkryfloło. Już we tym samym 1732 roku pisoł uo ńich legńicki lykorz Pohl[10], a potym Christian Stieff we Ślůnskim labiryńće historycznym[11], kaj spůmńoł i uo tych strzigůńach, uo kerych pisoł przůdźi Weinrich.
Potym śe za tyn tyjma wźyńi literaty, a skuli tego, co do růmanůw ńijak ńy pasowoł bjydny chop ze dźedźiny, zrobjyli wampjyrzami grofůw i princůw.
We wjeku XIX mocka gyszichtůw uo strzigach pozbjyroł Józef Lompa[12], a ńyskorzij pokozało śe uůnych ńymało we zborńiku Richarda Kühnaua[13] a tyż we Zarańu Ślůnskim.
Tradycyjo strzig we Ślůnsku
edytujW ślůnskij tradycyji folklorystycznyj znůme sům uosprowki uo strzidze, kero do śe uodpyńdźić, bez trzi dńi gynau dajůnc pozůr na jeji truła. Krům tygo, co wůntek tyn przekazywano we wjelu uodmjanach a warjacyjach, nojczyńśći uůnczy śe ze strzigům, kero pochodźiła s krůlewskigo lebo kśůnżyncygo rodu.
Na kożdym zakůntku downyj Polski we XVIII wjeku tradycyjo strzigi wygasło lebo przejszła we jakego upjora a wampjyrza, nale na Gůrnym Ślůnsku ńy przijůny śe nowe mjana. Dali uostawoła sam strziga kej persońifikacyjo epidymije – pochodzeńy uobrozu strzigi ńykerzi wjůnżům s tym, co we czośe zarazy ludźi grzebano wartko a przitrefiło śe tyż, co půgrzebano kogoś, kto jeszcze żůł, nale bůł głymboko uomdloły. Tedy śe uůńi průbowali wygrzebać, a jejich ćoła uodnajdywano ńynaturalńy powykryncone, s poszarpanym uobleczyńym a krwjům na wargach. Ludźe godali, co je to tedy strziga a muśeli uodprowić drůgi půgrzeb.[14]
Bajszpil uosprowek uo strzigach
edytujPodane půńiżyj fragmynty uostoły wźynte ze Zarańo Ślůnskigo (cajtůnga ćeszyńskigo) s 1932 roku.[15]:
| „ | Jest już dużo lat tymu i u Kurzikůw urodźiło śe dźecko, a czy bez leńistwo abo bez co ynkszygo, dali mu yno jedne mjano; ale że te dźecko bůło tako pjeczka, chnet půmarło. Za pora dńůw zowdy uo půłnocy cůśik yno trzasko po gorkach, abo se chodźi i mruczy. Zaroz wjydźeli u Kurzika, że to muśi być zapewne tyn uobmjer'zły strzigůń. Żodyn jednak ńy chćoł śe z ńim zeńść. A uůn se zatem dali gospodarzył po chaupje.
Roz śe Kurzikům jałůwka kaśik zapodźała – sznupjům, ale ńy snodli. Na drugo noc strzigůń zaś prziszoł i gazda ujrzeli, że majstruje cůśik kole beczki, ale śe boli wyjść i na rano drapko jidům uoboczyć, co w tyj beczce je. A tu uůńy skłodajům rynce a padajům: No lůbośći na śwjeće nadyć naszo jałůwka je wrażůno do beczki. Już se ńy wjydźeli rady jak tego uobmjer'złego strzigůńa śe pozbyć. Roz prziszoł do Kurzika jedyn chop a dali rozpowjadajům mu, co jim tyn strzigůń robi. A chop pado: - Na dyć dejćeż mi ta co, a jo wům go chnet wykurza z chaupy. Staro Kurziczka doła mu kůncek szpyrki, trocha tyż kapusty, a stary Kurzik doł mu tabaki do fajfki. Jak było juże ćma, chop poszoł na kirchůf i czako. Uo půłnocy wyłaźi ze grobu strzigůń, uostawjůł se śmjertelńice na grobje i idźe. Naroz chop fuk i łaps za śmjertelńice i ućeko na zwůnńice, ale strzigůń uoboczył i dali za ńim. Chop już se ńy wjydźou rady, co ze sobům zrobić, wypjůn śe na zwůny, ale strzigůń za ńim. W uostatńyj chwile przipůmńoł śe, że třa zazwůńić i wtepyndy do roboty. Zaczůn zwůńić a strzigůń spod. Na rano na spodku snodli yno kůszczek słůmy na spodku. Uod tego dńa juże ńikej ńy prziszoł strzigůń do Kurzika. |
” |
Ćekawostki
edytuj- Strzigi kej pjyrwotny elymynt słowjańskich wjerzyńůw uostoły użyte i we růmańe Wiedźmin (Wjydźmin) Andrzeja Sapkowskigo, i we szpilu kompůtrowym uo tym samym titlu.
- Mjano Strzyga (Strziga) we polskim tumaczyńu nośi jydno s bohaterek amerikańskigo syrjalu ańimowanygo Kim Possible (polske tumaczyńy: Kim Kolwiek).
Biblijografijo
edytujPrzipisy
- ↑ Jan Piotr Dekowski, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Warszawa 1987
- ↑ Bestyjoryjusz słowjański dostympny na zajće izomag.friko.pl
- ↑ Uob. Klapper J., Die schlesischen Geschichten von den schädigenden Toten, w: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, 1909, zaj. 63.
- ↑ Chronik von Lauban (1567) a Vom Schmätzen im Grabe (w: Die drei grossen Landtplagen: 23 Predigten erkleret durch Martinum Bohemum Laubanensum, predigern daselbst, Wittenberg 1601).
- ↑ Gentis Sileziae annales contexti ex antiquitate sacra et scriptis recentioribus a Joachimo Curaeo, Wetten-Friestadiensi, Wittenbergae 1571.
- ↑ Joh. Francisci Pici Mirandulae Domini Concordiaeque Comitis Strix Sive De Ludificatione Daemonum Dialogi Tres: Nunc primum in Germania eruti ex bibliotheca M. Martini Weinrichii. Cum eiusdem Praefatione luculenta, continente narrationem duorum operum magicorum & iudicii de iis lati, ut verissimam, ita cognitione dignissimam, itemque Epistola Ad Cl. Medicum Et Philosophum D. Andream Libavium, de quaestione, Utrum in non maritatis & castis mola possit gigni? Argentorati 1612.
- ↑ Sympathetisch- und Antipathetischer Misch Masch, das ist Compendium Magisch-, Sympathetisch- und Antipathetischer Arcanitäten wider die Zaubere, Hexen, Unholden und Truten mit etlichen sehr nützlichen Medizinalischen, Ökonomischen und anderen Künstlichen Geheimnissen untermischet, Franckfurt-Leipzig-Regenspurg 1715.
- ↑ Visum et repertum über die so genannten Vampirs, oder Blut-Aussauger, so zu Medwegia in Servien, an der Türckischen Granitz, den 7. Januarii 1732 geschehen, Nuremberg 1732.
- ↑ Dissertations sur les apparitions des anges, des démons et des esprits, et sur les revenants et vampires de Hongrie, de Bohême, de Moravie et de Silésie, Paris 1746.
- ↑ Dissertatio de hominibus post mortem sanguisugis, vulgo sic dictis vampyren, auctoritate inclyti philosophorum ordinis publico eruditorum examini die xxx aug. an. MDCCXXXII. submittent M. Io. Christophorus Pohlius, Lignicens. Silesius et Io. Gottlob Hertelius, philos. et med. stud., Langenheimii, Leipzig 1732.
- ↑ Schlesisches historisches Labyrinth oder kurzgefaste Sammlung von hundert Historien allerhand denckwürdiger Nahmen, Oerter, Personen, Gebräuche, Solennitäten und Begebenheiten in Schlesien, Bresslau und Leipzig 1737.
- ↑ Schlesien in slavisch-mythologischer Hinsicht, Schlesische Provinzialblätter, 1862, zaj. 393-396; Bajki i podania: zebrou Józef Lompa, red. naukowo J. Krzyżanowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
- ↑ Schlesische Sagen, Bd. 1-4, Leipzig 1910-1913.
- ↑ Strzyga - z serii "Demonologia Śląska" w: neczajta Przerażacze
- ↑ Zaranie Śląskie, 1932, z. 4, s. 228.