Ślabikŏrzowy szrajbōnek

Ślabikŏrzowy szrajbōnek to je jedyn ze szrajbōnkōw dlŏ ślōnskij gŏdki ôficjalnie przijynty ôd Pro Loquela Silesiana we 2010 roku w Cieszynie. Je to jedyn z nojnowszych ślōnskich systymōw pisaniŏ. Profesōr Uniwerzytetu Ślōnskigo we Katowicach Jolanta Tambor brała czynny udzioł w jego powstaniu. Ôrtografijŏ skerowanŏ je przede wszyjskim do młodzi uczōncyj sie ślōnskij gŏdki. Miano „ślabikŏrzowy” je zwiōnzanŏ z mianym projektu Ślůnski ślabikorz (Śląski elementarz - Przez oświatę do kultury regionalnej). Jednymi z piyrszych wydań we ślabikŏrzowowym szrajbōnku bōły ksiōnżki Gōrnoślōnski Ślabikŏrz a Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli (2010).

Ekstra litery ślabikŏrzowego szrajbōnku

Historyjŏ

Jolanta Tambor

Inicjatorem nowyj zorty szkryftu dlŏ ślōnskij gŏdki bōła zôrganizowanŏ w tym celu społeczność na rzecz piastowaniŏ i prōmowaniŏ ślōnskij gŏdki – Pro Loquela Silesiana. Nowe abecadło miało być take, coby bez problemōw mogli w nim pisać używŏcze roztōmajtych ślōnskich dialektōw. Idyntycznie napisany tekst trza czytać swobodnie na roztōmajte knify, zgodliwie ze specyfikōm danego dialektu. Abecadło miało tyż ulekszić naukã ślōnskij gŏdki ôsobōm, kere ônej niy znajōm.

Zdaniym Rafała Adamusa, co je jednym ze czōnkōw Pro Loquela Silesiana, stworzynie nowego abecadła bōło zdatne miyndzy inkszymi bez rozrost nowych technologiji kōmunikacyjnych: z włōnczyniym kōmunikacyje mobilnyj i Internetu do życiŏ dziynnego. Ludzie corŏz czyńścij kōmunikujōm sie za pōmocōm tekstōw pisanych. Teksty we ślōnskij gŏdce, pisane polskim abecadłym, stały sie naturalnym knifym kōmunikacyje pisymnyj miyndzy używŏczami ślōnskich dialektōw. Wtynczŏs pisanie we ślōnskij gŏdce z polskim abecadłym niy je porynczne, pōniywŏż ślōnski zawiyrŏ klangi spoza polskij literackij gŏdki, tedyć w polskim abecadle niy mŏ grafymōw do ôznaczaniŏ takich klangōw. Rozwiōnzanie tego problemu prziszło we Internecie spōntanicznie – roztōmajte grupy używŏczy tworziły i używały w tym samym czasie pŏrã niyôficjalnych wersyji pisaniŏ ślōnskij gŏdki. Zdatne stało sie połōnczynie wszyjskich tych systymōw szkryftu w jedno wszeôbecnie uznane abecadło.

Przijyńcie nowego szkryftu je wŏżne dlŏ Ślōnzŏkōw tyż bo lity systym pisaniŏ w Polsce je warōnkym prawnego uznaniŏ gŏdki za regiōnalnõ. Status gŏdki regiōnalnyj na bajszpilu kaszubskij gŏdki może rozwiōnzać problemy braku financowaniŏ projektōw na rzecz zachowaniŏ a rozrostu gŏdki i ślōnskij kultury, zwiōnzanych z tworzyniym programōw edukacyjnych, wydŏwaniym literatury edukacyjnyj i fabularnyj, treści ôrganizacyji naukowych, ôświatowych itp. Pojedynczy szkryft w kōntekście zmyńszajōncyj sie wielości ślōnskich gŏdŏczy, mŏ znaczynie dlŏ tworzyniŏ dykcjōnorzōw, pōmocy dydaktycznych, rozbudowy korpusu tekstowego we publikacyjach drukowanych i na internetowych zajtach. W przipadku, kej ôjce niy gŏdajōm po ślōnsku, teksty pisane stŏwajōm sie jednym z bazowych knifōw nauki gŏdki bez młōdź.

6 marca 2009 roku w Cieszynie ôdbyła sie kōnferyncyjŏ „Śląska mowa jako język regionalny – po co, jak i kiedy?”.

Abecadło

Abecadło ślōnske we wersyji ôd Pro Loquela Silesiana ôparte je na łacińskim abecadle. Abecadło skłŏdŏ sie ze 34 buchsztabōw:

A a	à ã	B b	C c	Ć ć	D d	E e
F f	G g	H h	I i	J j	K k	L l
Ł ł	M m	N n	Ń ń	O o	Ŏ ŏ	Ō ō
Ô ô	Õ õ	P p	R r	S s	Ś ś	T t
U u	W w	Y y	Z z	Ź ź	Ż ż

Grafymy ślōnskigo abecadła dobierane sōm z zarachowaniym implymyntacyji ôznaczōnych bez niy fōnemōw we roztōmajtych ślōnskich dialektach. Na zadku inkszych znanych ôdmian abecadła ślōnskigo systym graficzny Pro Loquela Silesiana je jak nojbarzij zbliżōny do polskigo abecadła. Rozdziały miyndzy tym ślōnskim abecadłym a polskim przikludzajōm sie do wkludzyniŏ ekstra grafymōw Ã, Ŏ, Ō, Ô a Õ do ślōnskij gŏdki jak tyż braku we ślōnskij gŏdce polskich liter Ą a Ę, co ôznaczajōm samogłoski nosowe, jak tyż buchsztaba Ó.

• Ã je grafymym ôznaczajōncym kōntynuacyjõ przodnij samogłoski nosowyj na kōńcu wyrazu, co wystympuje zaôbycz na Ôpolskim Ślōnsku. Zamiast ã idzie pisać a (bierã – biera).
• Õ je grafymym ôznaczajōncym kōntynuacyjõ nosowyj samogłoski zadnij. Suży do zapisowaniŏ niywielgij wielości ôdmian. Ôznaczŏ klang [ǫ], rozpowszechniōny we zachodnich rejōnach Gōrnego Ślōnska, we ôstanych regiōnach zamiast niego wymŏwiŏ sie samogłoskã zdenazowanõ o. Znak õ je zapisowany na abszlusach przimiotnikōw abo słōw, kere zmiyniajōm sie zgodnie z zortōm przimiotnika we bierniku żyńskij zorty. Zamiast õ idzie pisać o (modrõ – modro).
• Ŏ je grafymym ôznaczajōncym kōntynuacyjõ staropolskij samogłoski á. Na srogij tajli Ślōnska kōntynuacyjŏ ta je wymŏwianŏ za dyftōng, na bajszpil [Ou̯] na Ôpolskim Ślōnsku: ptŏk (pt [ou̯] k), abo za [åu̯] we ôkolicach Prudnika a Raciborza (pt [åu̯] k). We niykerych regiōnach, jak na bajszpil Rejōn Industryjalny abo Cieszyński Ślōnsk, w kerych kōntynuacyjŏ á je wymŏwianŏ za mōnoftōng ô (pt [ô] k), zamiast ŏ idzie pisać o (gŏdać – godać).
• Ō je grafymym kōntynuacyje staropolskij samogłoski ó (kerŏ wyewoluowała ze historycznie dugigo o), we terŏźnych ślōnskich dialektach ôznaczŏ klang, kery nojczyńścij wymŏwiŏ sie pōmiyndzy [ô] a [u].
• Ô je grafymym samogłoski zaczōntkowyj o, labializowanyj z wiynksza ślōnskich dialektōw. We inkszych systymach graficznych w tyj samyj pozycyji używŏ sie kōmbinacyje uo, ło abo buchsztaba ò.

Szkryft

Bazowym prawidłym szkryftu je chyńć przestrzeganiŏ ôgōlnych ślōnskich prawideł wymŏwy. Spostrzōd pŏru ôpcyji wymŏwy biere sie tã, kerŏ je nojbarzij wszeôbecnŏ we ślōnskich dialektach; warianty gŏdki znane we małych skupinach dialektōw na cołkim terytoriōm dystrybucyje niy sōm uznane we szkryfcie. Na bajszpil, szkryft zarachowuje redukcyjõ ł we kōmbinacyjach spōłgłosek przed zadnimi samogłoskami (gowa, gupi, chop), na co skazuje mocka dialektologōw i kere je wszeôbecne na cołkim Postrzodkowym Ślōnsku a na wiynkszości terytorium Pōłnocnego Ślōnska. Tyż we ślabikŏrzowym szrajbōnku ôbranŏ je ôpcyjŏ szkryftu, kerŏ zachowuje historycznõ ciōngłość, a tym samym przizwŏlŏ ôkryślić bycie słowa, na bajszpil szkryft kōmbinacyje strz (strzewiki) bydzie zachowany, kej bydzie wymŏwiony na jego plac z wiynksza ślōnskich dialektōw [šč] (we niykerych ślōnskich dialektach take pōmiany jak strz>szcz a zdrz>żdż niy zaszły, a wymŏwa je zgodliwŏ ze szkryftym: strzewiki, zdrzōdło.

Nojwŏżniyjsze cechy szkryftu to:

• ôznaczynie kontynuatora staropolskigo miynkigo ŕ za pōmocōm dwuznaku rz, ze kōmbinacyjōm spōłgłosek takich jak trz, strz, drz, zdrz: trzi, strzylać, strzoda, zdrzōdło;
• brak sypielyniŏ, kere je ôbecne we dialektach pōłnocnoślōnskich i przechodnich dialektach ślōnsko-małopolskich (ôdzwierciedlenie sypielyniŏ w pisaniu dopuszczŏ sie jyno we regiōnalnych publikacyjach niynormatywnych);
• uproszczynie kōmbinacyji spōłgłosek ze ł: gowa, chop, wosy, tuste (użycie ł je możliwe we regiōnalnych tekstach na tych terynach, w kerych niy prziszła redukcyjŏ ł);
• utrŏta ł we kōmbinacyjach spōłgłosek na kōńcu wyrazu, co wyrażŏ czas przeszły we polskij gŏdce, na bajszpil we formach 1. i 2. ôsoby liczby pojedynczyj mynskij zorty;
• twardość abo miynkość wymŏwy spōłgłoski ôbiyrŏ sie w znŏleżności ôd przijyntyj gŏdki we danym ślōnskim dialekcie; na abszlusach przimiotnikōw z ciōngłōm samogłoskōm zwynżonōm e możliwe sōm szkryfty: -kiyj, -giyj, -kiygo, giygo, -kiymu, -giymu, -kij, -gij, -kigo, gigo, -kimu, -gimu;
• zachowanie j we ôdmianach -yj / -ij: biołyj, piyrwyj:
• szkryft połōnczyń samogłoski ze spōłgłoskami n, m we plac nastympstw staropolskich samogłosek nosowych (krōm samogłoski ôdpadajōncyj ę we literackij polskij gŏdce, kerŏ wystympuje na kōńcu wyrazu):
  • przed spōłgłoskami zewartymi a afrykatami:
    • -om-, -em- – przed spōłgłoskami wargowymi (we wymŏwie i pisaniu);
    • -on-, -en- – przed przodniōm spōłgłoskōm gŏdkowōm (zymbowōm i zymbodołowōm) i zadniōm spōłgłoskōm gŏdkowōm (w tym drugim klang [ŋ] je wymŏwiany kaj sie łōnczōm grafymy);
    • -oń-, -eń- – przed jynzykiem postrzednim;
  • przed frykatami ônych nosowość znajduje ôdzwierciedlenie we szkryfcie: -on-, -en- (ślōnzok);
  • na kōńcu słowa -om (zgodnie ze grafymym -ą we literackij polszczyźnie).
• trzi knify szkryftu kōntynuacyje staropolskij samogłoski nosowyj ôdpadajōncyj ę, wystympujōncyj na kōńcu wyrazu (we znŏleżności ôd regiōnalnyj wymŏwy):
  • -a – we Gōrnoślōnskim Industryjalnym Rejōnie (we rejōnie Katowic, w ciasnym synsie na Gōrnym Ślōnsku);
  • -ã – na Ôpolskim Ślōnsku;
  • -ym, -e – na Cieszyńskim Ślōnsku (piyrszŏ ôpcyjŏ suży do szkryftu form czasownika pierwszoôsobowego, drugŏ – do form mian we bierniku);
• pisanie elymyntōw epentetycznych jak t a d: zdrzōdło, strzoda, ôstrzōdka, pojstrzodek;
• szkryft przedrostka noj- (z rōwnymi wariantami regiōnalnymi nŏj- a nej-) przi tworzyniu stopiyni przirōwnaniŏ przimiotnikōw a przisłōwkōw: nojgryfnij, nŏjgryfnij, nejgryfnij;
• szkryft piyrszyj ôsoby czasu przeszłego pojedynczyj liczby kōńcowego -ch we pŏru wariantach: godołech / godołch / joch godoł / jożech godoł / godołżech;
• zmiynny szkryft samogłoski na kōńcu przeszłego czasu, w znŏleżności ôd dōminujōncyj wymŏwy we danym ślōnskim regiōnie: ō (bōł, robiōł) abo y (był, robiył), z możliwym wariantym pisarskij formy z poprzedzajōncymi jã miynkimi spōłgłoskami jak robił;
• pōminiyńcie ć po ś, ź we formie bezôkolicznika: godać, niyś, kraś;
• przi pisaniu germanizmōw:
  • szkryft dyftōngu au je taki sōm jak we miymieckij gŏdce: auto, ausdruk;
  • brak litery h wydużajōncyj piyrwyjszõ samogłoskã: bana, banka;
  • szkryft grafymu z we czasie wymŏwiania klangu [z], nawet jeźli grafym s ôstoł użyty we ôryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: szlagzana;
  • szkryft grafymu c we czasie wymŏwiania klangu [c], nawet jeźli grafym z je używany we ôryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: ancug, citrōna;
  • szkryft kōmbinacyje sz zamiast miymieckigo sch: szlagzana, szlauch;
  • zmiynny szkryft s / sz przed spōłgłoskami, niy ino w germanizmach, ale tyż we słowach niymiymieckigo byciŏ: stympel / sztympel, skarbnik / szkarbnik;
  • szkryft kōmbinacyje aj zamiast miymieckigo ei: majzel (ôd miym. Meißel);
  • szkryft oj zamiast miymieckij eu: Ojgyn (ôd miym. Eugen);

Użycie

Piyrszym wydŏwnictwym używajōncym nowego ślōnskigo szkryftu bōła ksiōnżka ôd Óndry Łysohorskigo Spiwajuco piaść, wydanŏ we 2009 roku. Potym ukŏzały sie tutoriale ôpublikowane bez Pro Loquela Silesia: Gōrnoślōnski Ślabikŏrz i Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli. Piyrszŏ ksiōnżka, kerŏ ôbyjmuje 46 lekcyji, we nakładzie 2000 tys. egzymplŏrzōw, trefiyła do szkōł, bibliŏtyk i dōmōw kultury. Gōrnoślōnski Ślabikŏrz bazuje na prōbach zwiōnzanych ze tworzyniym „kaszubskigo ślabikŏrza”. Ôkrōm nauki czytaniŏ Gōrnoślōnski Ślabikŏrz przybliża bajtlōm ludowe zwyki Ślōnzŏkōw. Drugŏ ksiōnżka je przeznaczōnŏ dlŏ szyrokigo kryngu czytŏczy. Zawiyrŏ miyndzy inkszymi informacyje ô roztōmajtych cechach gŏdki wystympujōncych w niykerych regiōnach Ślōnska.

We szkryfcie napoczynto tyż wydŏwanie ksiōnżek z seryje Canon Silesiae – Ślōnskŏ Bibliŏtyka.

Bajszpile tekstōw

Uproszczōny ślabikŏrzowy szrajbōnek (bez ã, ŏ, õ)

„	Naszo godka. Jak jo bōł jeszcze mały, chodziōłżech we krōtkich galotkach, to jo słuchoł ôd mamy, ta naszo, ślōnsko godka. Jak poszołżech do szkoły, to sie to fest zmiyniyło, bo tam były rechtory a tam sie yno „mówiło”. Jak yno sie kerymu, przipadkowo coś wypsło, powiedzioł po naszymu, to słyszoł: „nie mów tak brzydko”. Joch tego niy rozumioł, ô co we tym wszystkim chodzi a pojōńć tyżech niy umioł, czamu godani szkodzi. Tata mi padoł: z czasym, wszystko sōm zrozumisz, czamu tyj godki naszyj we szkole używać niy umisz.	”
— Kodyfikacja pisowni. Gŏdōmy po ślōnsku

Połny ślabikŏrzowy szrajbōnek

„	Hned ale wieże zawołały wszyjskich dobrych ludzi do kościoła i ôni zarŏz skŏkali bez ulice we nojlepszych ancugach i klajdach, i ze swojimi nojszczyńszliwszymi gymbami. Ôrŏz niyporachowane dziesiōntki ludzi wysuły sie ze ajnfartōw ze swojimi wieczerzami, co je nieśli do piekŏrzy. Mŏra wyglōndała zaciekawiōnŏ tymi ludźmi, bo stoła ze Scrooge'ym we dźwiyrzach i ôdkrywała jejich koszyki, i posuwała wieczerze kadzŏkym ze swojij fakle. A to była niyōbyczajnŏ zorta fakle, pōniywŏż rŏz abo dwa, kej szło słyszeć słowa pogorszyniŏ miyndzy tymi, co sie strzaśli, mŏra posuła im kadzidłym gowy i im dobrŏ launa zarŏz wrŏcała, bo hned gŏdali, co żŏl wadzić sie we Gody. Mieli recht! Jŏ wōm gŏdōm, mieli recht.	”
— Godniŏ pieśń ôd Charlesa Dickensa we przekładzie ôd Grzegorza Kulika

Wejrzij tyż

• Prawidła pisaniŏ we Wikipedyji