Absztimōng na Gōrnym Ślōnsku

Absztimōng na Gōrnym Ślōnsku (pol. Plebiscyt na Górnym Śląsku, miym. Volksabstimmung in Oberschlesien) – jedyn ze dwōch absztimōngōw tykajōncych etnicznego pograniczŏ polsko-miymieckigo, kere wyznaczōno było we 1919 roku we wersalskij pokojowej umŏwie, kōńczōncyj I wojaczkã światowõ. Absztimōng ôstoł przekludzōny 20 marca 1921 a poprzedzony bōł dwōma powstōniami ludności Gōrnego Ślōnska dopōminajōncyj sie prziłōnczyniŏ regiōnu do Polski (ślōnske powstōnia).

Wkroczynie brytyjskich wojsk na Gōrny Ślōnsk

Francuske wojska na Gōrnym Ślōnsku

Czołowi działŏcze Polskigo Absztimōngowego Komisariatu

Absztimōngowe ôrgany

Legitymacyjŏ przizwŏlajōncŏ na dokōnaniŏ wykazu welujōncych we planowanym absztimōngu na Cieszyńskim Ślōnsku ze 1920

Absztimōng bōł nadzorowany bez Miyndzysojuszniczõ Reskyrujōncõ a Absztimōngowõ Kōmisyjõ na Gōrnym Ślōnsku ze siydzibōm we Ôpolu. Na czole tyj angelsko-francusko-italijańskij Kōmisyje stoł Francuz jyneroł Henri Le Rond. Zastympnikym Le Ronda bōł Italije jyn. Alberto De Marinis Stendardo di Ricigliano, Wielgõ Brytanijõ reprezyntowoł płk Harold Franz Passawer Percival. Do Kōmisyje byli ŏddelegowani przedstŏwiciele Polski, Miymiec, Czechosłowacyje a Watykanu (apostolski nuncjusz abp Achille Ratti, niyskorzij monsignore Giovanni Battista Ogno-Serra). Polskõ reprezyntowoł gyneralny kōnsul Daniel Kęszycki. Ôkrōm przekludzyniŏ absztimōngu Kōmisyjŏ miała niyskorzij podle jego wynikōw zapropōnować straciōł spornego terytorium. Auftragym Kōmisyje a tŏwarziszōncych jeji alianckich wojsk było dopilnowanie nŏleżnego ciōngu kampanije absztimōngowej a samego welowaniŏ jak tyż utrzimanie porzōndku i pokoju. Kōmandyrym wojsk wachujōncych porzōndku bōł jyn. Jules Gratier.

Polskŏ i Miymcy zaczły tworzić ôrgany absztimōngowe we lutym 1920. We Bytōmiu powstoł Polski Absztimōngowy Komisariat (PKPleb.) ze Wojciechem Korfantym na czole. Jego siydziba była we Hotelu Lomnitz. Zastympnikami Korfantego byli: Konstanty Wolny (CHZL), Józef Rymer (NPR) a Józef Biniszkiewicz (PPS). Szefym Wydziału Administracyjnego ôstoł prŏwnik Paweł Kempka. Na czole Miymieckigo Absztimōngowego Komisariatu (Plebiszitskommissariat fur Deutschland) stanōł burmistrz Rozbarku dr Kurt Urbanek. Siydziba miymieckigo Komisariatu była we Katowicach we hotelu „Cyntralnym” przi ul. Dworcowej 11. Pōnadto na terynie absztimōngowym fungowały krysowe a gmińske absztimōngowe kōmitety. Na czole krysowych kōmitetōw stali krysowi kōmisŏrze, a na czole gmińskich – ślubni dufności. Jedyn ze Polskich Podkomisariatōw Absztimōngowych fungowoł we Katowicach na Heinzelstraße (dzisiyjszŏ ulica Plebiscytowa nr 1).

Narychtowaniŏ zabezpieczały po zajcie polskij Polskŏ Wojskowŏ Ôrganizacyjŏ, a potym Cyntrala Bildōngu Fizycznego a Kōmynda Ôbrōny Absztimōngu, a po zajcie miymieckij Kampforganisation Oberschlesien (Ôrganizacyjŏ Bojowŏ Gōrnego Ślōnska). We zwiōnzku ze nasilajōncym sie miymieckim terrorym w czasie narychtowań do absztimōngu wybuchło II ślōnske powstōnie. Po jego abszlusowi Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ ôbrobiyła prawidła absztimōngowe, kery ôstoł ôgłoszōny we tajlach, we dniu 30 grudnia 1920 jak tyż 23 a 28 lutego 1921 roku (prawidła ôpublikowane były we nr 12, 14 i 15 „Cajtōngu Amtowym Gōrnego Ślōnska”). Po drugim powstōniu utworzōno tyż polsko-miymieckõ policyjõ absztimōngowõ – Abstimmungspolizei, tm. Apo.

Ciōng absztimōngowej kampanije

Polski propagandowy plakŏt ze ôkresu absztimōngu (Weluj za Polskõ a bydziesz swobodny)

Miymiecki propagandowy plakŏt ze ôkresu absztimōngu (Miymcy to matka nŏs wszyjskich)

Ślōnske humorystyczne czasopismo „Nasz Kocur”, prezyntujōnce absztimōngowõ propagandã. Wielkanocny numer

Narychtowaniŏ do absztimōngu ôdbywały sie we atmosferze terroru ôbōch zajt. Jŏrym 1919 roku ôstała utworzōnŏ miymieckŏ policyjŏ bezpiyczyństwa – Sicherheitspolizei, we przimo Sipo, wszeôbecnie zwanŏ „zycherkōm”. Policyjŏ ta przejōnła niykere wojskowe auftragi, m.in. warowała granice ze Polskõ. Sipo zawŏdzało napływ polskich bojōwkarzy na tejże granicy. We tym samym czasie ulekszało napływ miymieckich bojōwkarzy a transport brōni na Gōrny Ślōnsk bez piskã dymokracyjnã ôddzielajōncõ tyn teryn ôd Rzeszy. Po zawarciu wersalskij pokojowej umŏwy aliancka Rada Nojwyższŏ nakŏzała Miymcōm rozwiōnzanie Sipo do kwietnia 1920 roku. Decyzyjõ tã jednak zignorowano, za to po przibyciu Miyndzysojuszniczej Kōmisyje a ôpuszczyniu Ślōnska bez ôddziały Grenzschutzu, Sicherheitspolizei stała sie jedynym zôrganizowanym wojskowym drukym zajty miymieckij na terynie absztimōngowym. Zgodnie ze tajnymi dyrektywami płynōncymi ze Berlina jeji funkcjōnariusze dopuszczali sie aktōw gwołtōw przi polskich działŏczach, zawŏdzali jejich legalne fungowanie, pasowali terror a zastrŏszanie. Polŏki ôdpłacali sie im tã samã mōnetōm, mordujōnc ślōnskich a miymieckich działŏczy, na przikłŏd Teofila Kupkę.

Bez cołki czas narychtowań do absztimōngu, na jego terynie fungowały miymiecke bojōwki przerzucane ze Prudnika, kery bōł terynym jejich kōncyntracyje. Bōł w nim tajny skłŏd brōni, amunicyje a ajnrichtōngu wojskowego dlŏ paramilitarnych formacyji. We Prudniku fungowała tyż rekrutacyjna baza czōnkōw freikorpsōw, kerych po przeszkoleniu a uzbrojyniu kerowano niylegalnie na teryn absztimōngowy. Polŏki planowo terroryzowali ludność bez niszczynia łōnczności, wysadzanie torōw a mostōw bazowych banowych pisek na terynach miymieckich sōmsiadujōncym dyrekt ze terynem absztimōngowym.

Napiyncie wzrŏstało ôd chyty kwietnia 1920 roku. We dniu 25 kwietnia 1920 roku ôdbyły sie protestacyjne mityngi polskij ludności we Bytōmiu, Gliwicach, Katowicach, Krōlewskij Hucie (Chorzowie), Myslowicach, Pszczynie, Radziōnkowie, Ślōnskij Rudzie, Rybniku, Wirku, Władzisławiu, Zaborzu a Zŏbrzu. Dopōminano sie m.in. likwidacyje Sipo. We pŏrã dni niyskorzij doszło do zetrzyń miymieckich bojōwek ze polskōm ludnościōm uczestniczōncõ we mityngach rocznicowych upamiyntniajōncych przijyńcie Kōnstytucyje 3 mŏja. Wrŏz szkolŏrskŏ młōdź we pŏru krysach podyjmła sztrejk przi dopōminaniu sie rōwnouprawniyniŏ polskij gŏdki we szkołach. We nocach 27/28 mŏja miymiecke bojōwki, przi braku ryakcyje Sipo, dokōnały zbrojnego ajnbruchu na Hotel „Lomnitz” we Bytōmiu, siydzibã Polskigo Aabsztimōngowego Kōmitetu. Atak ôstoł ôdparty bez grupã prŏcownikōw komisariatu, ale budōnek ulegnōł poprzniyniu. Podane ataki miały plac na siydzibã Polskigo Aabsztimōngowego Komisariatu, a potym gmach konsulatu Polski we Ôpolu. Zdemolowano lokale krysowych Polskich Aabsztimōngowych Kōmitetōw, m.in. na prudnicki krys we Prudniku a kozielski krys we Koźlu, skirz czego jejich siydziby trza było przeniyść ôdpednio do Gogōwka a do Ciska (niyskorzij lokal na prudnicki krys ôstoł przeniesiōny z Gogōwka do Strzyleczek). Miymcy tyż ôrganizowali mityngi antyfrancuske, bp. we Ôpolu, kaj 14 kwietnia Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ ôgłosiyła stan wojynny.

We siyrpniu 1920 roku miymiecke władze absztimōngowe zabrusiły działalność antypolskõ, a Polŏki antymiymieckõ. 17 siyrpnia 1920 regyrōnek miymiecki zażōndoł ôd Miyndzysojuszniczej Absztimōngowej Kōmisyje ôgłoszyniŏ neutralności Gōrnego Ślōnska we zwiōnzku ze kulajōncõ sie wojaczkōm polsko-bolszewickõ, kere to żōndanie ôstało społniōne. Wiadōmości ô zbliżaniu sie wojsk bolszewickich pod Warszawã jeszcze barzij ôśmieliły Miymcōw. Bojōwki miymiecke napadły siydzibã krysowego inszpektora Miyndzysojuszniczej Kōmisyje we Katowicach, obersta Blancharda, mieszczōncõ sie przi ul. Warszawskij 7. Francuscy wojŏki użyli brōni, zabijōnc 10 napastnikōw a raniōnc mocka inkszych. Hned po tym Miymcy skatowali a zamordowali polskigo działŏcza, dŏchtora Andrzeja Mielęckiego, kery prōbowoł niyść pōmoc rannym, za to wczaśnij przikludzoł brōń ze Polski na Gōrny Ślōnsk dlŏ powstōńcōw.

18 siyrpnia miymiecke bojōwki napadły a zniszczyły lokal Polskigo Absztimōngowego Kōmitetu we Katowicach, kery mieściōł sie we hotelu „Deutsches Haus” (na ece dzisiyjszych ul. Wojewōdzkij a ul. Plebiscytowej). Jego kludzōncy dŏchtōr Henryk Jarczyk a inksi prŏcowniki ôstali sprani.

Ryakcyjōm na te trefiyniŏ bōł abszus we nocach ze 18 na 19 siyrpnia drugigo powstōnia ślōnskigo. Trwało ôno do 25 siyrpnia. We wyniku tego wystōmpiyniŏ Polŏkōm podarziło sie wywalczyć zicher ustympstwa. Zlikwidowano Sipo, a na jeji plac wkludzōno było polsko-miymiecke ôddziały policyji Apo (Abstimmungpolizei). Wkludzōno było dwujynzyczność we amtach, a we szkołach – nauczanie w polskij gŏdce. Uzdano było przi kożdym sojuszniczym kerowniku władz administracyjnych we krysie polskigo doradzŏcza, kerym auftragym była ôbrōna gyszeftōw polskij ludności.

We takij atmosferze ôbie zajty kludziyły propagandowõ akcyjõ. We Polsce powstŏwały kōmitety, kere zetrzały sie niyść pōmoc landsmanōm zza kordonu. Zbiyrano pijōndze, ôpracowywano a przesyłano propagandowe materyje. Utworzōno Cyntralny Absztimōngowy Kōmitet ze marszałkym syjmu Wojciechem Trąmpczyńskim na czole, kery mioł koordynować narychtowaniŏ. Akcyjõ propagandowõ kludzōno było tyż na terynie Miymiec, kaj przebywali liczni ymigranci ze Gōrnego Ślōnska. Utworzōno tam ekstra absztimōngowe biōra, co trefiyło sie ze szperowaniym Miymcōw. We Wrocławiu powstoło Tŏwarzistwo Flyjgi nad Gōrnoślōnzŏkami, kere zajmowało sie ôdszukiwaniem adres zamiyszkujōncych Dolny Ślōnsk Gōrnoślōnzŏkōw a namŏwianiym jejich do wziynciŏ udziału we absztimōngu.

Liczba welujōncych a teryn absztimōngu

Przijŏzd cugu z gōrnoślōnskimi ymigrantami do Prudnika

Ôczekowanie na wyniki welowaniŏ we Ôpolu

We dniu 30 grudnia 1920 roku Miyndzysojuszniczŏ Reskyrujōncŏ a Absztimōngowŏ Kōmisyja na Gōrnym Ślōnsku uzdała, iże uprawniōnymi do welowaniŏ ôstanõ ôsoby, kere dnia 1 stycznia 1921 roku miały skōńczōny 20 rok życiŏ a:

1. narodziyły sie i miyszkajōm we ôbrymbie terynu absztimōngu (kategoryjŏ A),
2. narodziyły sie we ôbrymbie terynu absztimōngu, ale już tam niy zamiyszkujōm (kategoryjŏ B) tm. ymigranciŏ,
3. niy narodziyły sie w ôbrymbie terynu absztimōngu, ale zamiyszkali tam przed dniym 1 stycznia 1904 r. (kategoryjŏ C),
4. przed rokym 1920 ôstały bez władze miymiecke wysiedlone ze terynu absztimōngu (kategoryjŏ D).

Do udziału we welowaniu uprawniōnych było 1 220 524 ôsōb. Postrzōd welujōncych 19,3% stanowiyli tm. gōrnoślōnscy ymigranci, to znaczy ôsoby kere na Gōrnym Ślōnsku sie narodziyły, ale z niego wyymigrowały.

We 1919 polskŏ zajta zapropōnowała, coby dozwolić do welowaniŏ tyż tych Ślōnzŏkōw, kerzi miyszkali poza Gōrnym Ślōnskym, w nadzieji, iże przizwoli to zyskać głosy Polŏkōw robiōncych we Zagłymbiu Ruhry. Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ zgodziyła sie na tyn postulat, kery we rezultacie ôbrōciōł sie przeciw Polsce, bo rōncz 10 120 ôsōb przybyłych na absztimōng zawelowało za Polskõ, kej wtynczŏs za Miymcami ôpedziało sie 182 288 ôsōb.

We dniu 20 marca 1921 roku ôdbōł sie absztimōng. Ôbjōn ôn 1573 gminy gōrnoślōnskij prowincyje we krysach: bytōmskim, katowskim, gliwickim, tarnogōrskim, rybnickim, pszczyńskim, strzeleckim, ôpolskim, lublinieckim, kozielskim, kluczborskim, gubczyckim a czynści prudnickigo krysu. Welowano tyż we niywielgij czynści namysłowskigo krysu, leżōncego historycznie a administracyjnie na Dolnym Ślōnsku (dolnoślōnskŏ prowincyjŏ).

We welowaniu udzioł wziōn 1 190 846 uprawniōnych. Frekwyncyjŏ była tōż bezma stoprocyntowŏ (welowało kol. 98% uprawniōnych).

Wyniki welowaniŏ

Wyniki absztimōngu na Gōrnym Ślōnsku:

     krysy ze wiynkszościōm głosōw za Polskõ

     krysy ze wiynkszościōm głosōw za Miymcami

Wyniki absztimōngu na Gōrnym Ślōnsku (bez imigrantōw):

     krysy ze wiynkszościōm głosōw za Polskõ

     krysy ze wiynkszościōm głosōw za Miymcami

W wyniku podrachowania głosōw we globalny knif za Polskõ ôpedziało sie 40,4%, a za Miymcami 59,5% uprawniōnych do welowaniŏ.

Wyniki absztimōngu podle krysōw
Krysy	% głosōw za Polskõ	% głosōw za Miymcami	% ymigrantōw
Bytōm – wieś	59,1	40,9	7,3
Bytōm – miasto	25,3	74,7	13,8
Gliwicy – miasto	21,1	78,9	15,1
Gubczyce	0,4	99,6	35,1
Katowicy – wieś	55,6	44,4	9,1
Katowicy – miasto	14,6	85,4	13,4
Kluczbork	4	96	40,5
Koźle	25,1	74,9	18,4
Krōlewskŏ Huta	25,3	74,7	11,1
Lubliniec	47	53	15,6
Ôlesno	31,8	68,2	26,2
Ôpole – wieś	30,5	69,5	22,2
Ôpole – miasto	5,2	94,8	25
Prudnik	11,9	88,1	30,2
Pszczyna	74,2	25,8	9,3
Racibōrz – wieś	41,3	58,7	17
Racibōrz – miasto	9	91	23,9
Rybnik	65,2	34,8	12,5
Wielge Strzelce	50,7	49,3	16,3
Tarnowske Gōry	61,6	38,4	9,8
Toszek-Gliwicy	57,5	42,5	10,6
Zŏbrze	48,9	51,1	9
Razym	40,4	59,5

Potajlowanie absztimōngowego terynu

Po abszlusie III powstōniŏ, prziznano Polsce decyzyjōm Kōnferyncyje Ambasadorōw we Paryżu ze 20 paździyrnika 1921 roku, zaôbycz z inicjatywy Francyje, kerŏ chciała maksymalnie ôsłabić Miymcy, Katowicy, Krōlewskŏ Huta, Siymianowicy, Świyntochłowicy jak tyż krysy: pszczyński, katowski, srogsze czynści bytōmskigo dziedzińskigo (65%), lublinieckigo (68%), rybnickigo (84%), tarnogōrskigo (74%) a zŏbrskiego (60%) jak tyż skrawki bytōmskigo miastowego (28%), raciborskigo (25%) a gliwickigo. We posiadaniu niymieckim ôstało 2/3 terynu Gōrnego Ślōnska, we tym 345 becyrkōw welowaniŏ ôsprawiajōncych sie za prziłōnczyniym do Polski. Polsce ôstały prziznane za to liczne miasta, kerych ludność ôpedziała sie w srogij wiynkszości za prziłōnczyniym do Miymiec. Ôprōcz iże Polsce prziznano było myńszõ tajla Gōrnego Ślōnska znŏdła sie tam jednak wiynkszość industryjalnych werkōw. Ze 82 grub, 14 stalowni a 37 wielgich piycōw we Polsce znŏdły sie: 63 gruby, 9 stalowni a 22 wielge piyce.

Sprawy ekōnōmiczne a wzajymnyj ôchrōny praw myńszości sztalowała genewskŏ kōnwyncyjŏ ô Gōrnym Ślōnsku podpisanŏ 15 mŏja 1922.