Ślōnsk

Ślōnsk (śl-mjym.: Schläsing, pol.: Śląsk, niēm. Schlesien, czes. Slezsko, łac. Silesia) – historyczno kraina położōno we Strzodkowyj Ojropie, na placu Polski, Czeskiēj Republiki i Niēmiec. Ślōnsk je we dorzyczu gōrnyj a strzodkowyj Ŏdry a poczōnkowygo biygu Wisły. Terozki skiż ŏdmiynnych geograficznych, historycznych, ekonōmicznych a etnicznych warunkōw, Ślōnsk tajluje siy na: Gōrny a Dolny.

Wapyn Ślůnska

Historyczny Ślōnsk na modro. Prusko Prowincyja Ślōnsko (Provinz Schlesien) na żōłto

Nojwjynkszům gōrůō Ślōnska je Śniēżka.

Miano

Historyczne miana ôdnoszōnce sie do Ślōnskŏ:

• I–II stolecie: Suevus, Guthalus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz
• IV stolecie: „de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum”, Gaius Iulius Solinus
• IX stolecie: Sleenzane civitates XV., Geograf Bajerski, 845
• X stolecie: „ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere”, Dagome iudex
• XI stolecie: Zlasane Dokumynt praski, 1086
• XII stolecie: ducatu Wratislauiensi”, „regione Wratislaviensi”, „provincia Wratislaviensi”, „regione Zleznensi” Gall Anonim, kol. 1114
• 1163: Silensii provincia
• 1198: Wroczlaviensi provincia
• XII stolecie: Slesiensibus provincie
• XII–XIII stolecie: dux Zlesie, 1204
• XIII stolecie: dux Slesie, Zlesie, 1228, 1236, 1239, 1248
• XIII stolecie: dux Silesiae
• XIV stolecie: Silesia

Geôgrafijo

Granice

Brynica – kraj miēndzy tajlōm Gōrnygo Ślōnska a tajlōm Małopolski, drzewij granica prusko-polsko

Za piyrsze, krajym regiōnu bōł wodny tajlōng Gōrnyj Ŏdry. Poza Ślōnskiym rozlygowany bôł Bytōń, kery leżoł we dorzyczu Wisły (małopolski grōd). Ślōnsko-wielgopolsko granica bōła ŏznoczano ŏd lynije wodnygo tajlungu Ŏdry i Warty, a połedniowym krajym bōły gōrske wiyrchy. Podle kōncepcyje ruchu ludnośći rzykoma, do Ślōnska wrachowowała siy kłodzko ziēmia we dorzyczu Ŏdry. Nojstarszo granica Ślōnska a Łużyce biygła podle Łużyckij Nyse.

Na połedniowym wschodzie tradycyjnōm granicōm je rzyka Bioło (kraj miyndzy downymi diecezyjōma – wrocłowskōm i krakowskōm, choć ŏd 1179 roku do XV stolecio ziymie Ŏświēncimskiēgo Ksiōnżynstwa, Zatorskiēgo Ksiōnżynstwa a Siewierskiēgo Ksiōnżynstwa noleżały do ślōnskich Piastōw). Na połedniowym wschodzie kraj biygnie wiyrchōma Ślōnskigo Beskidu, jak: Klimczok, Kotorz, Malinowsko Skała, Baranio Gōra a Ŏchodzita. Na wyżce sztadōw Czechowicē-Dziedzicē, Pszczyna a Bieruń granicowōm rzykōm je Wisła (do ujścio Przēmsze), a potym Przymsza. We Gōrnoślōnskim Industryjnym Ŏkryngu krajym je Brynica.

We niymieckij tradycyji granice prowincyje Ślōnsk spamiyntane sōm jako tradycyjne kraje Ślōnska, przi czym wrachowujōm do niygo m.in. teryny rozlygowane na zachōd ŏuod Kwise, przi tym we polskij tradycyji na zachodzie to gynau Kwisa je krajym. Te porōżniynia dajōm baza na haja ŏ tyn kraj. Problym je tyż połedniowo granica Dolnēgo Ślōnska, kero biygnie wiyrchōma Sudetōw – podle niykerych kłodzko ziēmia je ŏsobnym historycznie placym.

Warōnki naturalne

Ślōnsk położōny w dukli wiyrchnij Ŏdry na połedniu i zŏchodzie ôparty je ô paśmie Sudetōw i Karpatōw. Tajla zachodniŏ, Dolny Ślōnsk je regiōnym bauerskim. Gōrny Ślōnsk położōny na rozlygłym płaskowyżu zebrany je flecu mineralne.

Ukształtowanie terynu

Przestrzyństwo Ślōnskŏ je roztōmajte pod wzglyndym ukształtowaniŏ terynu. Na połedniu i zŏchodzie landszaft je gōrzisty (Sudety i Karpaty Zachodnie), w połedniowo-weschodnij czynści je wyżynny (Chyża Ślōnskŏ), ôstatek przestrzyństwa zajmujōm zaôbycz niziny.

Ślōnsk leży w Nizinie Strzodkowoeuropejskij (z wyjōntkym Sudetōw, Karpatōw Zachodnich jak tyż Chyże Ślōnskij), kery je jednã z prowincyji Europejskich. Rozciōngajōm sie sam ôd połedniŏ nastympujōnce makroregiony: Beskidy Zachodnie (Beskid Ślōnski, Beskid Ślōnsko-Morawski), Pogōrze Zachodniobeskidzkie (Pogōrze Ślōnske, Pogōrze Ślōnsko-Morawskie), Kotlina Ôświyncimska, Kotlina Ôstrawska, Chyża Ślōnskŏ, Nizina Ślōnskŏ, Sudety Weschodnie, Sudety Postrzodkowe, Sudety Zachodnie, Przedgōrze Sudeckie, Nizina Ślōnsko-Łużyckŏ, Zniesiyniŏ Zielōnogōrske, Woł Trzebnicki, Ôbniżynie Milicko-Głogowskie, tajla Pojezierza Lubuskiego jak tyż Pradoliny Warciańsko-Ŏdrzańskiej.

Nojwyższym szpicōm Ślōnskŏ je Śniēżka ô wysokości 1603 m n.p.m. bydōncŏ w Karkonoszach.

Hydrografijŏ

Nec wodnŏ formuje sie naôbkoło Ŏdry i jeji dopłyg: Ŏlzy, Nysy Kłodzkiej, Bobru, Kaczawy, Baryczy, Kłodnicy, Małyj Panwi i inkszych. Weschodnie krańce Ślōnskŏ leżōm w dorzeczu Wisły z nojdugszymi rzykami: Brynicõ, Przemszõ, Pszczynkõ, Gostyniõ i Biołõ. Na Ślōnsku źrōdła swoje mŏ tak Ŏdra (w Gōrach Ŏdrzańskich), jak i Wisła (Barania Gōra). Bezma cołki Ślōnsk je w zlewisku Morza Bałtyckigo, jyno pŏrã ciekōw wodnych zasiylŏ Morze Pōłnocne bez Łabã (z bazowymi rzykami: Izera, Dziwa Orlica, Úpa) jak tyż Morze Czŏrne bez Wŏg.

Klimat

Klimat w miastach

Przykładowe miasto	Strzedniŏ tymperatura (rocznŏ)	Strzedniŏ tymperatura (w lipniu)	Strzedniŏ tymperatura (w styczniu)	Strzedni ôpad roczny
Ôdrzańskie Krosno	9,0 °C	19,1 °C	–2,1 °C	559 mm
Pszczyna	8,7 °C	19,1 °C	–3,4 °C	735 mm
Katowicy	8,6 °C	19 °C	–3,6 °C	686 mm
Ôstrawa	8,6 °C	18,2 °C	–2,6 °C	690 mm
Lignica	8,5 °C	19,1 °C	–3,8 °C	555 mm
Ôpole	8,4 °C	17,8 °C	–1,9 °C	611 mm
Wrocław	8,4 °C	17,7 °C	–2,1 °C	551 mm
Cieszyn	8,3 °C	18,3 °C	–3,3 °C	774 mm
Prudnik	7,9 °C	17,1 °C	–2,3 °C	626 mm
Wleń	7,7 °C	17,8 °C	–4,2 °C	616 mm
Lubawka	6,2 °C	15,7 °C	–5,2 °C	700 mm

Miasta

15 nojsrogszych miast (dane na 2011 rok):

	Miasto	Wielość miyszkańcōw	Wiyrchnia	Kraina
1	Wrocław	634 487	293 km²	Dolny Ślōnsk
2	Katowicy	301 834	165 km²	Gōrny Ślōnsk
3	Ôstrawa	297 421	214 km²	Gōrny Ślōnsk
4	Gliwicy	184 415	134 km²	Gōrny Ślōnsk
5	Zŏbrze	177 188	80 km²	Gōrny Ślōnsk
6	Bielsko-Biołŏ	173 103	125 km²	Gōrny Ślōnsk
7	Bytōm	172 306	69 km²	Gōrny Ślōnsk
8	Ruda Ślōnskŏ	141 869	78 km²	Gōrny Ślōnsk
9	Grinberg	138 512	278 km²	Dolny Ślōnsk
10	Rybnik	137 041	148 km²	Gōrny Ślōnsk
11	Tychy	128 621	82 km²	Gōrny Ślōnsk
12	Wałbrzych	119 955	85 km²	Dolny Ślōnsk
13	Ôpole	119 574	97 km²	Gōrny Ślōnsk
14	Chorzōw	111 168	33 km²	Gōrny Ślōnsk
15	Lignica	99 752	56 km²	Dolny Ślōnsk

Kultura

Litēratura

Pjērszy zapis ślōnskej, polskej, a czeskej godki we ksiēndze hēnrykowskēj

Jedna z nojstarszych ksiōng szkryflonych na Ślōnsku je ksiēnga hēnrykowsko. Je to stuzajtno ksiynga spisano po łacinie chrōnika ŏpactwa cystersōw we Hēnrykowiē we Dolnym Ślōnsku. Tajla piyrszo tyj ksiyngi ŏpisuje lota ŏd fōndacyje klasztoru we 1227 bez Hajnla Brodatygo do 1259, tajla drugo prowadzi historyjo ŏpactwa do 1310. Ksiynga zawiyro we zapiskach z 1270 zdaniy, o kerym siy godo, że je nojstarsze zaszkryflane we godce polskij, czeskij a ślōnskij (te godki bôły tedy blank na siy podane): ,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai" co je po ślōnsku:,,Dej, jo pobrusza, a ty pocziwej, a po polsku: ,,Daj, ja pomielę, a ty odpoczywaj.

Muzyka

Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk"

Na Ślōnsku je sam 7 filharmonii, a dwie Akademie Muzyczne - we Katowicach a Wrocławie. Trza jeszcze pedzieć o ludziach, kerzy ta muzyka piszom. Nojbarzi znani we świēcie to: Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Georg Philipp Tellemann, Edward Bogusławski, Jan Wincenty Hawel, Wojciech Kilar. Schlesisches Musikfest (ślōnske tumaczeniē:Ślōnski Muzyczny Fest) to fest kery ôdbywo siē ôde 1876 z pauzōm we lotach 1942-1996.

Ślōnsko kuchnia

Ślōnsko kuchnia je fest charakterystyczno, noleżi do kuchńi strzodkowoojropejskich, nale mogymy pedzieć, że w każdyj tajli Ślōnska warzi siē trocha inaczij. Bez wiela lot mioła ajnflusy ze polskom, mjymjeckom a czeskom, beztoż na cołkim Ślōnsku jodło niē je take some. Na Ślōnsku je wiela jodła kere nikaj indzij na zimji niē ma, nale nikere potrawy sōm take kej na terynach z kerych mioły ajnflus. Powszechnie uważo siē, iże nojczēnstszym ślōnskim jodłym sōm rolady wroz ze ślōnskimi kluskōma a modrōm kapustōm, zaś piērsze danie musi być nudelzupa.

Folklor

Ôblēczēnia ludowe

Kobiēta we ôblyczyńu cieszyńskim

Ôblēczēnia ludowe Dolnēgo Ślōnska:

• ôblēczēnie jelyniogōrske
• ôblēczēnie kaczawsko-nadŏbrzańske
• ôblēczēnie karkonoske
• ôblēczēnie kłodzke
• ôblēczēnie wołbrzyske
• ôblēczēnie wrocławske
• ôblēczēnie głogowske (ôsobno zorta)
• ôblēczēnie z tyrynōw Nysy

Ôblēczēnia ludowe Gōrnēgo Ślōnska:

• ôblēczēnie cieszyńske
• ôblēczēnie pszczyńske
• ôblēczēnie raciborske
• ôblēczēnie rozbarske (gōrzańske)
• ôblēczēnie Jackōw jabłōnkowskich
• ôblēczēnie Gōrali ślōnskich
• ôblēczēnie Lachōw ślōnskich

Tańce

Nojbarzij znane ślōnske tańce to: Trojak, Grozik, Ôwczarek, Diobōłek, Gołōmbek, Puszczany, Ôd buczku. Wielgo tukej je rola ZPiT "Śląsk" im. S. Hadyny, kery stoł siy nojwiynkszym i nojznońszym propagatorym ślōnskiyj kultury we Polsce i na świyciy.

Tradycyje

• Świynta: 4 grudnia je ôbchodzōne świēnto Barbory, patrōnki grubiorzōw, zaś 4 maja Dziēń św. Floriana - patrōna hutnikōw. Zauobycz te niy sōm wolne ôd roboty, zaczyno siy je ôd Mszy we kościele, niyskorzij je pochōd ze hutniczōm abo bergmańskōm ôrkestrōm a pod kōniec nojczynścij je robiōny fest.
• Na Ślōnsku ôbchodzi siy Abrahama - 50. geburstag
• Na Ślōnsku popularny je karciany szpil szkat.
• Popularno na Ślōnsku je tyż hodowla gołymbi (we gołymbiokach).
• Ślōnzoki niy ôbchodzōm imienin

Nauka a ôświata

Ze Ślŏnska je 17 ludzi, kerych ŏtrzymoło nadgroda Nobla, ze tygo dziesiynciu pochodziōło ze Wrocławia:

• pisorze – Theodor Mommsen (1902), Gerhart Hauptmann (1912)
• fizyki – Otto Stern (1943), Phillip Lenard (1905), Max Born (1954), Maria Goeppert-Mayer (1963), Johannes Georg Bednorz (1987), Hans Georg Dehmelt (1989)
• chymiki – Eduard Buchner (1907), Fritz Haber (1918), Friedrich Bergius (1931), Kurt Alder (1950), Konrad Bloch (1964)
• dochtōry a biochymiki – Paul Ehrlich (1908), Gerhard Domagk (1939), Günter Blobel (1999)
• ekonōmista – Reinhard Selten (1994)

Bez lauryatōw nadgrody Nobla, wstrzōd Ślōnzokōw je tyż wiela inkszych naukowcōw, do bajszpila: Theodor Kaluza, Gregor Mendel, Fritz London, Maria Cunitz, Richard Courant, Carl Friedländer a Carl Wernicke.

Ôbejrzij tēż

• Historyjo Ślōnska
• Ślōnzoki
• Ślōnsko godka
• Ślōnski dialekt niēmieckij godki