Francyjŏ
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Francyjŏ (fr. France /fʁɒ̃s/), Francuskŏ Republika (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɒ̃.sɛz/) – państwo, kerego metropolitarnŏ tajla we Zachodnij Ojropie, atoli kerŏ mŏ aji zamorske terytoryja na inkszych kōntynentach.
.svg)
Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.
Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.
Etymologijŏ miana
edytujWorta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.
Gyjografijŏ
edytujFrancyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².
Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.
Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:
- na połedniu:
- na weschodzie:
Italijo (488 km)
Mōnako (4,4 km)
Mjymcy (451 km)
Szwajcaryjo (573 km)
- na pōłnocach:
Belgijŏ (620 km)
Luksymburg (73 km)
Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:
Brazylijo (673 km)
Sint Maarten (10,2 km)
Surinam (510 km)
Klimat
edytuj
Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.
Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.
Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.
Miasta
edytuj| Lp. | Miasto | Populacyjŏ |
|---|---|---|
| 1. |  Paryż
|
12,34 mln |
| 2. |  Lyon
|
2,21 mln |
| 3. |  Marsylijŏ +  Aix-en-Provence
|
1,73 mln |
| 4. | .svg){kind=small} Toulouse
|
1,27 mln |
| 5. | .svg){kind=small} Lille
|
1,17 mln |
| 6. | .svg){kind=small} Bordeaux
|
1,16 mln |
| 7. |  Nice
|
1,00 mln |
| 8. |  Nantes
|
898 tys. |
| 9. |  Strasbourg
|
769 tys. |
| 10. |  Rennes
|
690 tys. |
Historyjŏ
edytuj
Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.
Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.
Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.
Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.
We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.
Polityka
edytujFrancyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".
Ôrgany regirōngu
edytujUstŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki Emmanuel Macron a prymiyrzym Michel Barnier.
Podzioł administracyjny
edytujFrancyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.
Regiōny
edytuj
Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:
- Nowŏ Akwitanijŏ
- Grand Est
- Bretanijŏ
- Burgundia-Franche-Comté
- Île-de-France
- Korsyka
- Pays de la Loire
- Oksytanijŏ
- Hauts-de-France
- Normandijŏ
- Auvergne-Rhône-Alpes
- Provence-Alpes-Côte d'Azur
- Centre-Val de Loire
Departamynta
edytuj
|
|
|
Demografia
edytuj
Statystyki dymograficzne
edytuj| 2007 | |
| Wielość miyszkańcōw | 63 713 926 |
| Ludność podle wieku | |
| 0 – 14 lŏt | 18,6% |
| 15 – 64 lŏt | 65,2% |
| ponad 64 lŏta | 16,2% |
| Wiek (mediana) | |
| W cołkij populacyji | 39 lŏt |
| Chopōw | 37,5 lŏt |
| Kobiyt | 40,4 lŏt |
| Przirost istny | 0,436% |
| Spōłczynnik narodzyń | 12,91 narodzyń/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik zgōnōw | 8,55 zgōnōw/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik migracyje | 1,52 migrantōw/1000 miyszkańcōw |
| Ludność podle płci | |
| przi narodzyniu | 1,05 chopōw/kobiyt |
| poniżyj 15 lŏt | 1,05 chopōw/kobiyt |
| 15 – 64 lŏt | 1 chopōw/kobiyt |
| powyżyj 64 lŏt | 0,69 chopōw/kobiyt |
| Umieralność noworodkōw | |
| W cołkij populacyji | 3,41 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci mynskij | 3,76 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żyńskij | 3,04 śmiertelnych/1000 żywych |
| Ôczekowanŏ dugość życiŏ | |
| W cołkij populacyji | 80,59 lŏt |
| Chopōw | 77,35 lŏt |
| Kobiyt | 84 lŏt |
| Rozrodczość | 2,01(2010) narodzyń/kobiytã |
| Spōłczynnik majoryntnych z HIV/AIDS | 0,4% (2007) |
| Liczba ôsōb z HIV/AIDS | 120 000 |
| Liczba umartych na HIV/AIDS | 34 873 (grudziyń 2006)[5] |
Struktura etnicznŏ
edytuj| Grupa etnicznŏ[6] | Gŏdka | Wielość w tys. | Procynt ludności |
|---|---|---|---|
| Francuzi | francuskŏ | 45 979 | 70,88% |
| Alpine Provencal | francuskŏ | 2947 | 4,54% |
| Langwedocjanie | francuskŏ | 2559 | 3,94% |
| Alzatczycy | miymieckŏ | 1607 | 2,48% |
| Owernijczycy | francuskŏ | 1417 | 2,18% |
| Kabylowie | kabylskŏ | 712 | 1,1% |
| Niemcy | miymieckŏ | 647 | 1,0% |
| Portugalczycy | portugalskŏ | 516 | 0,8% |
| Arabery (Algeryjŏ) | arabskŏ | 476 | 0,73% |
| Ormianie | armyńskŏ | 474 | 0,73% |
| Francuske Żydy | francuskŏ | 462 | 0,71% |
| Gaskończycy | oksytańskŏ | 453 | 0,7% |
| Arabery (Maroko) | arabskŏ | 442 | 0,68% |
| Wietnamczycy | wietnamskŏ | 324 | 0,5% |
| Hindusi | hindi | 274 | 0,42% |
| Arabery (Syryjŏ) | Dialekty syryjsko-palestyńske arabskij gŏdki | 259 | 0,4% |
| Bretończycy | bretōńskŏ | 234 | 0,36% |
| Turcy | tureckŏ | 221 | 0,34% |
| Shawija (Berbery) | shawija | 194 | 0,3% |
| Włosi | italijańskŏ | 177 | 0,27% |
| Francuscy Romowie | francuskŏ | 168 | 0,26% |
Gŏdka
edytujAmtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:
- baskijskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Béarn - bretōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Dolnyj Bretōnije - franko-prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we Dauphiné, Jura, Lyonnais, Savoie
- niyderlandzkŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Flandrije - katalōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Roussillon - miymieckŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Alzacyje i Lotaryngije - prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Ôksytanije - italskŏ – regiōnalnŏ gŏdka na
Korsyce
.svg){kind=small}
Nŏrodne świynta i dni swobodne ôd roboty
edytuj- Nowy Rok (Nouvel An) – 1 stycznia
- Wielkanoc (Pâques) – ruchōme
- Pyńdziałek Wielkanocny (Lundi de Pâques) – ruchōme
- Świynto Roboty (Fête du Travail) – 1 mŏja
- Dziyń Zwyciynstwa (Fête de la Victoire) – 8 mŏja
- Wniebowstōmpienie (Ascension) – ruchōme
- Zielone Świątki (Lundi de Pentecôte) – ruchōme
- Świynto Nŏrodne Francyje (Fête Nationale Française) – 14 lipnia[7]
- Wniebowziyncie NMP (Assomption) – 15 siyrpnia
- Wszyjskich Świyntych (Toussaint) – 1 listopada
- Dziyń Zawieszyniŏ Brōni (Jour d’Armistice) – 11 listopada[8]
- Boże Narodzynie (Noël) – 25 grudnia
Przipisy
- ↑ 1,0 1,1 France (ang.). CIA – The World Factbook. [dostymp 2012-06-14].
- ↑ Demography – Population at the beginning of the month.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2018 (ang.). [dostymp 2018-07-24].
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Zamorski departamynt.
- ↑ Euro HIV. [dostymp 2007].
- ↑ France – People Groups (ang.). Joshua Project, 2017. [dostymp 23 paździyrnika 2017].
- ↑ Święta państwowe Francja 2019 – Dzień Bastylii – dni wolne od pracy Alzacja, www.tania-wypozyczalnia-samochodow.pl [dostymp 2019-07-01] (angelski).
- ↑ Znany tyż za Dziyń Spamiyńci – Jour du Souvenir.
| Państwa Ojropy | |||
|
Albańijo • Andora • Austrijo • Belgijo • Bjołoruś • Bośńa a Hercegowina • Bułgaryjo • Chorwacyjo • Czesko Republika • Czorno Gůra • Dańijo • Estůńijo • Finlandyjo • Francyjo • Grecyjo • Irlandyjo • Islandyjo • Italijo • Liechtenstein • Litwa • Luksymburg • Łotwa • Madźary • Malta • Mjymcy • Mołdawijo • Můnako • Norwygijo • Ńiderlandy • Polsko • Portugalijo • Půłnocno Macedůńijo • Rusyjo • Růmůńijo • San Marino • Słowacyjo • Słowyńijo • Syrbijo • Szpańijo • Szwecyjo • Szwajcaryjo • Turcyjo • Ukrajina • Watykůn • Wjelgo Brytańijo | |||