Lymberg

Lymberg (tyż: Lwůw, ukr. Львів, Lwiw, IPA: [ˈʎʋiu̯], mjym. Lemberg, pol. Lwów) – mjasto we Ukrajińe, admińistracyjne cyntrům uod lymberskigo uobwodu, kulturalny i naukowy uostrzodek państwa, wjelge cyntrům industryjalne i transzportowy knotel. Uwożo śe go za stolica Halicyje i cyntrům uod Zachodńij Ukrajiny. Za nůmerům ludnośći je to śůdme mjasto we Ukrajińe, podug danych z 1 styczńa 2017 roku we Lymbergu půmjyszkuje 727 968 ludźi, a społym z cołkům Lymberskům aglůmeracyjům – wjyncyj jak milijůn.

Lymberg
Wapyn Fana
Państwo	Ukrajina
Uobwůd	Lymberski uobwůd
Mer	Andrij Sadowyj
Plac	182,01 km²
Położyńe	49°50'31'' N 24°01'55'' E
Wysokość	296 m n.p.m.
Ludźi (2020) • liczba ludźi • gynstość	724 314 3695 os./km²
Pocztowy kod	322
Rejestracyjne tabule	79000–79490
Mjasta partnerske	Budapeszt Banja Luka Freiburg Krakůw Kutaisi Lublin Łůdź Novi Sad Przemyśl Riszon le-Cijjon Rochdale Rzeszůw Samarkanda Winnipeg Wrocłow
Położyńe na karće kraju Lymberg
Neczajta mjasta
Galeryjo zdjyńć w Wikimedia Commons

Lymberg bůł założůny uod krůla Danyła Halickigo we połowje XIII stolećo. Wele 1272 roku uůne zostało stolicům Krůlestwa Ruśi (Halicko-Wołyńskigo Kśůnżynstwa). We 1356 polski krůl Kazimierz III relokowoł mjasto, przeńůs mnowe cyntrům trocha na połedńe. W epoka Strzedńich Storoczůw to bůł jedyn ze ważńyjszych handlowych uostrzodkůw weschodńij Ojropy. Za habsburskigo panowańo mjasto bůło uostrzodkym ukrajińskigo i polskigo norodowo-wyzwolyńczego ruchu. Po upadku Austro-Madźarůw, bůł stolicům uod Zachodńoukrajińskij Ludowyj Republiki. Do drugij wojny śwjatowyj noleżoł do Polski, na mocy Paktu Ribbentrop-Mołotow znod śe we składźe SSSR. Uod 1991 roku leży we ńypodległyj Ukrajińe.

Historyczne cyntrům Lymberga wpisali we Wykoz Śwjatowyj Erbizny UNESCO. Lymberg je mjastym ze nojwjynkszům pojstrzůd wszyjskich ukrajińskich mjast nůmerům zabytkůw. We 2009 mjastu nadali titel Kulturalnyj Stolice Ukrajiny.

Mjano

Mjano Lwow (staroukr. Львовъ) nadoł mjastu uůnego zołożyćel, krůl Danyło Halicki w era swojigo syna, kśůnżyńćo Lwa Danyłowicza i bez cołko swoja historyja mjasto go ńy mjyńało – uůne zawdy uodnośyło śe do Lwa. Uod ukrajińskigo mjana poszły inksze: polske Lwów, ruske Львов (Lwow) uormjańske Լվով (Lwow), angelske Lviv, krymskotatarske İlbav abo bjołoruske Львоў (Lwou).

We 13.–14. storoczu szło trefić we tekstach tyż forma Илвовъ (Iłwow), swjůnzano ze ukrajińskim zjawiskym wstownego i- przed źwjynkami l, r, kej pů ńich znůńdowała śe redukowano samogoska, tako forma jeszcze we XIX storoczu notowoł we zachodńoukrajińskich djalektach Jewhen Żelechiwski.

Ńykere mołwy przełożyły na swoja ausdruk Mjasto uod Lwa i samstůnd wźyno śe grecke Λεοντόπολις – Leontopolis (dźiśo ale używo śe formy podanyj na ukrajińsko: Λβιβ – Lwiw) abo łaćińske Leopolis. Uod tyj uostatńij poszły szpańelske Leópolis abo italske Leopoli.

Tako samo etymologijo mo i mjymjecko forma Lemberg. Jarosław Rudnyćkyj we artiklu Zur slavisch-deutschen Ortsnamenkunde. Ukrainisches Lviv — deutsches Lemberg eklarowoł, że pjerwotnym mjymjeckim warjantym, trefjanym we XIV stoleću, bůł Leonburg. Kej polski krůl Władysław Jagiełło lokowoł mjasto na magdeburskim prawje, we dokumyntach stało Lemburg. Po roztůmajtych fůnetycznych a historycznych procesach mjano uod mjasta yntlich sztopło na Lemberg. Po drugij śwjatowyj wojńe Ńymce ale używajům transliteracyje ze ukrajińskij wersyje a piszům Lwiw.

Ta mjymjecko forma bůła zdrzůdłym dlo inkszych mjůn: staroangelskigo Lembeourg, jidiszowego לעמבערג (Lemberg). Uod mjymjeckigo wźyna śe tyż ślůnsko forma Lymberg (tyż Lymberk). Pjyrszy toz trefjo śe we Ćeszyńskij Gwjozdce z 1858 roku. Dźiśo we ślůnskij godce idźe tyż atoli znůńś adaptowano ze polskij godki forma Lwůw.

Istńyje moc ausdrukůw, kerych używo śe kej synůńimów dlo mjana uod mjasta. Nojczyńśćij godo śe «Mjasto uod Lwa» (Місто Лева – Misto Lewa). Roz za czas trefjo śe tyż take porůwnańa, epitety a mjana: «mjasto uod lwůw, co śpjům» (місто сплячих левів - misto splaczych lewiw), «Krůlewske Mjasto» (Королівське місто - Koroliwśke misto), «Perła korůny Ojropy» (Перлина корони Європи - Perlyna korony Jewropy), «Mjasto-muzyjům» (Місто-музей - Misto-muzej), «stolica Halicyje» (столиця Галичини - stolycja Hałyczyny), «mały Paryż» (маленький Париж - maleńkyj Paryż), «mały Wjedźyń» (маленький Відень - maleńkyj Wideń), «ukrajiński Pjymůnt» (український П'ємонт - ukrajinśkyj P'jemont), «Bandersztadt» (Бандерштадт), «kulturalno stolica Ukrajiny» (культурна столиця України - kulturna stolycja Ukrajiny) a inksze.

Simbole

Logo uod Lwowa

Uoficyjalnymi simbolami uod mjasta sům: wapyn, wjelgi wapyn, fana uod mjejskij rady a logo. Sztatut uod Lymberga mjanuj simbolami tyż mjana a bildy uod zabytkůw.

Za podstawa dlo wspůczesnego wapynu wźynli wapyn ze mjejskij pjeczyńći ze XIV stolećo – kamjynno brama ze trzyma wjeżami, a we ajnfarće kroczy złoty lew. Srogi wapyn to tarcza z wapynym uod mjasta zjyńczůnym strzybnům korůnům. Tarcza dźerżům lew a staroruski wojok. Fana uod Lwowa mo forma modrego kwadrata, na pojstrzodku kerego widać je wapyn, a wokůł mo uobramowańy, kere śe skłodo ze żůłtych (złotych) trůjkůntůw.

Logo uod mjasta to wizerunki uod pjyńću lymberskich wjeżůw: dzwůnńice uod uormjańskij katedry, wjeże Korńakta, rothauzu, wjeże uod łaćińskij katedry i klosztor Bernardynůw a sztichwort «Lwůw uodymkńynty dlo śwjata» («Львів відкритий для світу» – Lwiw widkrytyj dla switu) pod ńymi.

De facto dewizům uod mjasta je dźiśo sztichwort «Lwůw uodymkńynto dlo śwjata», podwjela je szrajbńynte na mjejskim logo. Ne wapyńe w rokach 1936-1939 Poloki jako dewiza używali łaćińskigo ausdruku «Semper fidelis» (Zawdy wjyrny), nale po drugij śwjatowyj wojńe uůn wjyncyj ńyma w uzuśe.

Uod XVII stolećo za patrůna uod Lymberga uwożo śe śwjyntego Jana z Dukle. Dźiśo wachtyrzym mjasta je śwjynty Jorg. W dźyń, w kery śe go spůmino, to je pjyrszo ńydźela maja, fajruje śe dźyń mjasta. Inksze ważne dlo mjyszkańcůw śwjynta to Dźyń fany (3 kwjetńa – w pamjyńć 3 kwjetńa 1990, kej to na 16 mjyśyncy przed uogłoszyńym ńypodległośći Ukrajiny na lymberskim rothauźe dźwigli modro-żůłto fana) i Dźyń Listopadowego Czynu (1 listopada, w pamjyńć Listopadowego Czynu we 1918, kej w noc na 1 listopada we Lymbergu proklamowano Zachodńoukrajińsko Ludowo Republika. 27 lipjyńa to dźyń żałoby po uofjarach skynlowskij tragedyje (katastrofy fligra we 2002 roku).

Lymberg dostoł Uorder Virturi Militari, nojwyższe polske uodznaczyńy, i Uorder Leńina, nojwyższe uodznaczyńy Sowjeckigo Sojuszu.

Tajlůng

Rejůn	Downe mjejscowośći, co wchodzům we jego skład
Halycki	Strzůdmjeśće, Cytadel, Sofijůwka, Spůnkůw
Zalyznyczny	Rjasne, Lewandůwka, Biłohorszcza, Sknyliwok, Bohdanůwka
Lyczakowski	Lyczakůw, Welyke Krywczyce, Lysynycze, Majorůwka, Pohulanka, Sponkůw, Znesińńa, Kajzerwald, Cetnerůwka, Jaliwec
Frankowski	Na Bajkach, Bohdanůwka, Kulparkůw, Kastelůwka, Wulka
Szewczenkowski	Hołosko, Zamarstynůw, Zbojiszcza, Rjasne, Kleparůw, Pidzamcze, Hawryłůwka
Sychowski	Sychůw, Pasiki, Pyrohůwka, Kozelnyki, Bondarůwka, Nowy Lymberg, Persenkůwka, Sponkůw

Ludność

Podug sztandu na 1. czyrwńa 2016. roku we Lymbergu mjeszkało 756,9 tauz. ludźi. Wczos cynzusu ze 2001, to je uostatńigo, kery bůł kludzůny we Ukrajińe, we mjeśće mjyszkało 758 tauz. Cynzus ze 1989., kludzůny jeszcze we SSSR, pokozoł rezultat 815 tauz. mjyszkańcůw.

Podug danych uobwodowyj admińistracyje 51,8% ludnośći to sům baby, a 48,2% - chopy. Podug podszukowańo Insztitutu Rozwoju Mjasta, kludzůnego we 2011. roku, 56% lymberżanůw przinoleży do Ukrajińskij Greko-Katolickij Cerkwje, 23% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwje (Kyjowskigo Patrjarchatu, 4% do Ukrajińskij Autokefalnyj Prawosławnyj Cerkwje, a 2% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwje Moskewskigo Patrjarchatu. 6% to sům człůnki inkszych krześćijańskich kůnfesyjůw.

We 2000. roku we priwatnych kůntaktach ukrajińskij godki używało 79% mjyszkańcůw, a ruskij - 20%.

Etńiczny skłod

Norodowośći we Lymbergu podug cynzusu 2001

Podug cynzusu ze 2001. nojwjynkszo norodowo grupa we Lymbergu to sům Ukrajińoki, kerych je 88,1%. Nojwjynkszům norodowům myńszośćům sům Rusy (8,9%). Myńij je Polokůw (0,9%), Bjołorusůw (0,4%), Żydůw (0,3%) a Uormjanůw (0,1%). Inksze norodowośći to cuzamyn bůło 1,3%.

Tak sytuacyjo wyglůndo uod drugij połowy XX storoczo. Z poczůntku Lymberg bůł zołożůny jak mjasto ze rutyńskům (staroruskům) ludnośćům, nale uod połowy XIII storoczo, po przeńeśyńu sam stolice Halicko-Wołyńskigo Kśynstwa, we mjeśće zaczły zjowjać śe inksze norodowe grupy, przede wszyjskim uormjańsko a mjymjecko. Po przikuplowańo do Polskigo Krůlestwa wjynkszość mjyszkańcůw stanowjůły Poloki a Mjymce. Sformowały śe wtnyczos tyż uormjańsko a żydowski dźelńice, co mjały czyńśćowy samoreskyrůng. Przi austrjackij władzy tako etńiczno kůmpozycyjo śe uchowała. We mjyndzywojynnym uokreśe, kej Lymberg noleżoł do Polskij Republiki. We 1931 63,5% mjyszkańcůw zadeklarowało, iże jejich rodńo godka to je polsko, 24,1% – żydowsko (jidisz), 11,3% – ukrajińsko, a 0,8% – mjymjecko.

Podug Grzegorza Hryciuka we śyrpńu 1939 we Lymbergu mjyszkało 50,9% Polokůw, 31,4% Żydůw, 16% Ukrajińokůw, 0,8% Mjymcůw a 0,9% inkszych norodowośći. We 40. rokach skuli Holocaustu a deportacyje polskij ludnośći we mjeśće fest smyńszůła śe liczba Żydůw a Polokůw, przijechało ale moc Rusůw, kerych przisyłała sowjecko władza po aneksyji Lymberga. Swjynkszůła śe tyż skuli industrjalizacyje a urbańizacyjnych procesůw wjelość Ukrajińokůw, kere przikludzały śe ze uokolicznych wśi. We pjyrszym wszechuobecnym wykoźe po II śwjatowyj wojńe we Lymbergu mjyszkało 60,2% Ukrajińokůw, 27,1% Rusůw, 6,3% Żydůw, 3,9% Polokůw a 1,3% Bjołorusůw.

We mjeśće fůnguje moc ferajnůw roztůmajtych djasporůw. Rusko myńszość je zuorgańizowane jak Ruske Towarzistwo mj. Puszkina. Polsko myńszość uorgańizuje śe we Towarzistwje Polskij Kultury Lymberskij Źymje, wydowany je tyż dwutydńik Kurier Galicyjski. We polskij godce kludzůno je nauka we szkołach nr 10 a 24. Inksze myńszośći sům myńij zuorgańizowane, Żydy a Uormjany kuplujům śe wele religijnych ferajnůw: Żydy przi synagodze, a Uormjany przi Uormjańskim Kośćele. Zaregistrowane sům tyż: Ferajn Krymskich Tatarůw Mjasta Lymberga, Towarzistwo «Czesko Bjeśada», Mjymjecki Dům, Růmy Ukrajiny «Terpine», Gruźińske Towarzistwo «Aragwi», a tyż lokalne uoddźały ferajnůw uod Madźarůw, Bjołorusůw a Litwinůw.

Mjyndzonorodowo spůłproca

Lymberg mo 19 partnerskich mjast:

• Banja Luka (Bośńa a Hercegowina)
• Budapeszt (Madźary)
• Chengdu (Chiny)
• Freiburg im Breisgau (Mjymcy)
• Krakůw (Polska)
• Kutaisi (Gruzyjo)
• Lublin (Polska)
• Łůdź (Polska)
• Novi Sad (Syrbijo)
• Corning (USA)
• Płowdiw (Bůłgaryjo)
• Przemyśl (Polska)
• Riszon le-Cijjon (Izrael)
• Rochdale (Wjelgo Brytańijo)
• Rzeszůw (Polska)
• Vilnius (Litwa)
• Warszawa (Polska)
• Winnipeg (Kanada)
• Wrocław (Polska).

We Lymbergu mjyszczům śe gyneralne kůnsulaty uod Czeskij Republiki, Polski a Rusyje, a tyż hůnorowe kůnsulaty uod Austryje, Belgije, Bjołoruśi, Bůłgaryje, Izraela, Kazachstanu, Kanady, Ńiderlandůw, Połedńowyj Koryje, Latwije, Litwy, Mołdawije, Mjymcůw, Francyje a Madźarůw.

Szport

Szport we Lymbergu mo downo historyjo: we mjeśće uodbyły śe pjyrsze na teryńe spůłczesnyj Ukrajiny szpile we fusbalu (1894), hokeju (1905) a waserbalu (1914). 4 wrześńa 1931 we Lymbergu uodbůł śe pjyrszy kůngres FITA – Mjyndzynorodowyj Federacyje Łuczńictwa. We śyrpńu a wrześńu tego roku mjasto przijyno pjyrsze majsterszaft śwjata we łuczńictwje. Hokejowy tormůn Mykoła Skrypij bůł jednym z pjyrszych na śwjeće, co zaczůn wykorzistować maska do uochrůny gymby – jeszcze we 1933. Skůnsztruowoł ja ze wojskowego chełmu, do kerego dorobjůł drůćany nec.

Lymberski fusbalklub Pogoń sztyry razy przed drugům śwjatowům wojnům wygrowoł fusbalowy majsterszaft Polski, ńyroz swoje szpile groł sam polski mańszaft w kerego składźe wystympowali fusbalorze ze lymberskich klubůw. We 1946 uotwarto bůło Lymberski Instytut Fizycznyj Kultury, do dźiśo wożno instytucyjo, co zajmuje śe rychtowańym szportowcůw ze Lymberskigo uobwodu.

Swjůnzki ze Ślůnskym

Uod 1772. (pjyrsze tajlowańy Republiki Uobůch Nacyjůw) do 1918. Lymberg przinoleżoł do Austryjockigo Cysorstwa, a potym Austro-Madźarůw, do kerych przinoleżało tyż połedńe Ślůnska (Uopawski a Ćeszyński). We mjyndzywojynnyj uokres mjasto bůło pod kůntrolům II Polskij Republiki, cuzamyn ze schodńům tajlům Gůrnego Ślůnska (autůnůmiczne ślůnske wojewůdztwo).

Wojciech Kilar

Kej po II śwjatowyj wojńe wjynkszość Polokůw bůła wyśedlůno ze zachodńoukrajińskich źymjůw, srogo czyńść mjyszkańcůw Lymberga trefjůło do Ślůnska, uosobliwje do Bytůmja, Glywicůw a Uopolo, z kerych moc robjůło sam karjera, a ńyrzodko integrowało śe ze lokalnům ludnośćům.

Wywołane Lymberżany we Ślůnsku

• Barbara Bittnerówna (1924–2018) – tancyrka, primabalerina Ślůnskij Uopery we Bytůmju
• Włodzimierz Burzyński (1900–1970) – profesůr Lymberskij Politechńiki, a potym Ślůnskij Politechńiki. Jeszcze przůdźij walczůł po polskij strůńe we aufsztandach we 1921
• Adam Didur (1874–1946) – śpjywok, pjyrszy dyrechtůr Ślůnskij Uopery
• Theodor Haase (1834-1909) – politiker, wańelicki pastůr, dźałocz Mjymjeckij Progresywnyj Partyje na Austryjackim Ślůnsku
• Lesław Finze (1918–1998) – solista Ślůnskij Uopery
• Franciszek Groër (1887–1965) – narodzůny we Bjelsku, za Staryj Polski admińistracyjny dyrechtůr Lymberskij Uopery, pedjatra, potym prorechtůr medycznych akadymijůw we Bytůmju a Zobrzu
• Adolf Joszt (1889–1957) – chymik, profesůr Ślůnskij Politechńiki
• Wojciech Kilar (1932–2013) – pjańista, kůmpozitůr, 65 lot mjyszkoł we Katowicach
• Stanisław Skrowaczewski (1923–2017) – dyrygynt, we latach 1949–1954 dyrechtůr Ślůnskij Filharmůńije we Katowicach