Lymberg

Lymberg (tyż: Lwōw, ukr. Львів, Lwiw, IPA: [ˈʎʋiu̯], mjym. Lemberg, pol. Lwów) – miasto we Ukrajinie, administracyjne cyntrōm ôd lymberskigo ôbwodu, kulturalny i naukowy ôstrzodek państwa, wielge cyntrōm industryjalne i transzportowy knoutel. Miyni sie go za stolica Halicyje i cyntrōm ôd Zachodnij Ukrajiny. Za nōmerōm ludności je to siōdme miasto we Ukrajinie, podug danych z 1 stycznia 2017 roku we Lymbergu pōmiyszkuje 727 968 ludzi, a społym z cołkōm Lymberskōm aglōmeracyjōm – wiyncyj jak milijōn.

Lymberg
Wapyn Fana
Panorama cyntrōm Lymberga
Państwo	Ukrajina
Ôbwōd	Lymberski ôbwōd
Mer	Andrij Sadowyj (2024)
Plac	150 km²
Położyńe	49°50'31'' N 24°01'55'' E
Wysokość	296 m n.p.m.
Ludźi (2022) • liczba ludźi • gynstość	717 273 4816 os./km²
Pocztowy kod	322
Rejestracyjne tabule	79000–79490
Mjasta partnerske	Budapeszt Banja Luka Freiburg Krakōw Kutaisi Lublin Łōdź Novi Sad Przemyśl Riszon le-Cijjon Rochdale Rzeszōw Samarkanda Winnipeg Wrocłow
Położyńe na karće kraju Lymberg
Neczajta mjasta
Galeryjo zdjyńć w Wikimedia Commons

Lymberg bōł założōny ôd krōla Danyła Halickigo we połowie XIII stolecio. Wele 1272. roku ôstało stolicōm Krōlestwa Rusi (Halicko-Wołyńskigo Ksiōnżynstwa). We 1356 polski krōl Kazimierz III relokowoł miasto, przeniōs mnowe cyntrōm trocha na połednie. W epoka Strzednich Storoczōw to bōł jedyn ze ważniyjszych handlowych ôstrzodkōw schodnij Ojropy. Za habsburskigo panowanio miasto bōło ôstrzodkym ukrajińskigo i polskigo norodowo-wyzwolyńczego ruchu. Po ōnfalu Austro-Madziarōw bōł stolicōm ôd Zachodnioukrajińskij Ludowyj Republiki. Do drugij wojny światowyj noleżoł do Polski, na mocy Paktu Ribbentrop-Mołotow znod sie we składzie SSSR. Ôd 1991 roku leży we niypodległyj Ukrajinie.

Historyczne cyntrōm Lymberga wpisali we Wykoz Światowyj Erbizny UNESCO. Lymberg je miastym ze nojwiynkszōm pojstrzōd wszyjskich ukrajińskich miast nōmerōm zabytkōw. We 2009 miastu nadali titel Kulturalnyj Stolice Ukrajiny.

Miano

Miano Lwow' (staroukr. Львовъ) nadoł miastu ônego zołożyciel, krōl Danyło Halicki w era swojigo syna, ksiōnżyńcio Lwa Danyłowicza i bez cołko swoja historyjo miasto go niy miyniało – ône zawdy ôdnosiyło sie do Lwa. Z czasym źwiynk o we zawartyj sylabie przeloz we ukrajińskij godce we i, stōnd wziyna sie forma Lwiw. Ôd ukrajińskigo miana poszły inksze: polske Lwów, ruske Львов (Lwow) ôrmiańske Լվով (Lwow), angelske Lviv, krymskotatarske İlbav abo biołoruske Львоў (Lwou).

We 13.–14. storoczu szło trefić we tekstach tyż forma Илвовъ (Iłwow), swiōnzano ze ukrajińskim zjawiskym wstownego i- przed źwiynkami l, r, kej pō nich znōńdowała sie redukowano samogoska, tako forma jeszcze we XIX storoczu notowoł we zachodnioukrajińskich djalektach Jewhen Żelechiwski.

Niykere mołwy przełożyły na swoja ausdruk Miasto ôd Lwa i samstōnd wziyno sie grecke Λεοντόπολις – Leontopolis (dzisio ale używo sie formy podanyj na ukrajińsko: Λβιβ – Lwiw) abo łacińske Leopolis. Ôd tyj ôstatnij poszły szpanielske a portugalske Leópolis abo italske Leopoli.

Tako samo etymologijo mo i miymiecko forma Lemberg. Jarosław Rudnyćkyj we artiklu Zur slavisch-deutschen Ortsnamenkunde. Ukrainisches Lviv — deutsches Lemberg eklarowoł, że pierwotnym miymieckim wariantym, trefianym we XIV stoleciu, bōł Leonburg. Kej polski krōl Władysław Jagiełło lokowoł miasto na magdeburskim prawie, we dokumyntach stało Lemburg. Po roztōmajtych fōnetycznych a historycznych procesach miano ôd miasta yntlich sztopło na Lemberg. Po drugij światowyj wojnie Niymce ale używajōm transliteracyje ze ukrajińskij wersyje a piszōm Lwiw.

Ta miymiecko forma bōła zdrzōdłym dlo inkszych miōn: staroangelskigo Lembeourg, jidiszowego לעמבערג (Lemberg). Ôd miymieckigo wziyna sie tyż ślōnsko forma Lymberg (tyż Lymberk). Piyrszy roz trefio sie we Cieszyńskij Gwiozdce z 1858 roku. Dzisio we ślōnskij godce idzie tyż atoli znōńś adaptowano ze polskij godki forma Lwōw.

Istniyje moc ausdrukōw, kerych używo sie kej synōnimów dlo miana ôd miasta. Nojczyńścij godo sie «Miasto ôd Lwa» (Місто Лева – Misto Lewa). Roz za czas trefio sie tyż take porōwnania, epitety a miana: «miasto ôd lwōw, co śpiōm» (місто сплячих левів – misto splaczych lewiw), «Krōlewske Miasto» (Королівське місто – Koroliwśke misto), «Perła korōny Ojropy» (Перлина корони Європи – Perlyna korony Jewropy), «Miasto-muzyjōm» (Місто-музей – Misto-muzej), «stolica Halicyje» (столиця Галичини – stolycja Hałyczyny), «mały Paryż» (маленький Париж – maleńkyj Paryż), «mały Wiedziyń» (маленький Відень – maleńkyj Wideń), «ukrajiński Piymōnt» (український Пємонт – ukrajinśkyj Pjemont), «Bandersztadt» (Бандерштадт), «kulturalno stolica Ukrajiny» (культурна столиця України – kulturna stolycja Ukrajiny) a inksze.

Simbole

Logo ôd Lwowa

Ôficyjalnymi simbolami ôd miasta sōm: wapyn, wielgi wapyn, fana ôd miejskij rady a logo. Sztatut ôd Lymberga mianuj simbolami tyż miana a bildy ôd zabytkōw.

Za podstawa dlo wspōczesnego wapynu wziynli wapyn ze miejskij pieczyńci ze XIV stolecio – kamiynno brama ze trzyma wieżami, a we ajnfarcie kroczy złoty lew. Srogi wapyn to tarcza z wapynym ôd miasta zjyńczōnym strzybnōm korōnōm. Tarcza dzierżōm lew a staroruski wojok. Fana ôd Lwowa mo forma modrego kwadrata, na pojstrzodku kerego widać je wapyn, a wokōł mo ôbramowaniy, kere sie skłodo ze żōłtych (złotych) trōjkōntōw.

Logo ôd miasta to wizerunki ôd piyńciuch lymberskich wieżōw: zwōnnice ôd ôrmiańskij katedry, wieże Korniakta, rothauzu, wieże ôd łacińskij katedry i klosztor Bernardynōw a sztichwort «Lwōw ôdymkniynty dlo świata» (Львів відкритий для світу – Lwiw widkrytyj dla switu) pod niymi.

De facto dewizōm ôd miasta je dzisio sztichwort «Lwōw ôdymkniynty dlo świata», podwiela je szrajbniynty na miejskim logu. Ne wapynie w rokach 1936-1939 Poloki jako dewiza używali łacińskigo ausdruku «Semper fidelis» (Zawdy wiyrny), nale po drugij światowyj wojnie ôn wiyncyj niyma w uzusie.

Ôd XVII stolecio za patrōna ôd Lymberga miyni sie świyntego Jana z Dukle. Dzisio wachtyrzym miasta je świynty Jorg. W dziyń, w kery sie go spōmino, to je piyrszo niydziela maja, fajruje sie dziyń miasta. Inksze ważne dlo miyszkańcōw świynta to Dziyń fany (3 kwietnia – w pamiyńć 3 kwietnia 1990, kej to na 16 miysiyncy przed ôgłoszyniym niypodległości Ukrajiny na lymberskim rothauzie dźwigli modro-żōłto fana) i Dziyń Listopadowego Czynu (1 listopada, w pamiyńć Listopadowego Czynu we 1918, kej w noc na 1 listopada we Lymbergu proklamowano Zachodnioukrajińsko Ludowo Republika). 27 lipiynia to dziyń żałoby po ôfiarach sknyłowskij tragedyje (katastrofy fligra we 2002 roku).

Lymberg dostoł Ôrder Virturi Militari, nojwyższe polske ôdznaczyniy, i Ôrder Lenina, nojwyższe ôdznaczyniy Sowieckigo Sojuszu.

Tajlōng

Rejōny Lymberga

Rejōny Lymberga

Rejōn	Downe miejscowości, co wchodzōm we jego skład
Halycki	Strzōdmieście, Cytadel, Sofijōwka, Spōnkōw
Zaliznyczny	Riasne, Lewandōwka, Biłohorszcza, Sknyliwok, Bohdanōwka
Lyczakowski	Lyczakōw, Welyke Krywczyce, Lysynycze, Majorōwka, Pohulanka, Sponkōw, Znesińnia, Kajzerwald, Cetnerōwka, Jaliwec
Frankowski	Na Bajkach, Bohdanōwka, Kulparkōw, Kastelōwka, Wulka
Szewczenkowski	Hołosko, Zamarstynōw, Zbojiszcza, Riasne, Kleparōw, Pidzamcze, Hawryłōwka
Sychowski	Sychōw, Pasiki, Pyrohōwka, Kozelnyki, Bondarōwka, Nowy Lymberg, Persenkōwka, Sponkōw

Ludność

Podug sztandu na 1. czyrwnia 2016. roku we Lymbergu mieszkało 756,9 tauz. ludzi. Wczos cynzusu ze 2001, to je ôstatnigo, kery bōł kludzōny we Ukrajinie, we mieście miyszkało 758 tauz. Cynzus ze 1989., kludzōny jeszcze we SSSR, pokozoł rezultat 815 tauz. miyszkańcōw.

Podug danych ôbwodowyj administracyje 51,8% ludności to sōm baby, a 48,2% - chopy. Podug podszukowanio Insztitutu Rozwoju Miasta, kludzōnego we 2011. roku, 56% lymberżanōw przinoleży do Ukrajińskij Greko-Katolickij Cerkwie, 23% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwie (Kyjowskigo Patriarchatu, 4% do Ukrajińskij Autokefalnyj Prawosławnyj Cerkwie, a 2% do Ukrajińskij Prawosławnyj Cerkwie Moskewskigo Patriarchatu. 6% to sōm człōnki inkszych krześcijańskich kōnfesyjōw.

Etniczny skłod

Plik:Norodowości we Lymbergu.png

Norodowości we Lymbergu podug cynzusu 2001

Podug cynzusu ze 2001. nojwiynkszo norodowo grupa we Lymbergu to sōm Ukrajinioki, kerych je 88,1%. Nojwiynkszōm norodowōm myńszościōm sōm Rusy (8,9%). Mynij je Polokōw (0,9%), Biołorusōw (0,4%), Żydōw (0,3%) a Ôrmianōw (0,1%). Inksze norodowości to cuzamyn bōło 1,3%.

Tak sytuacyjo wyglōndo ôd drugij połowy XX storoczo. Z poczōntku Lymberg bōł zołożōny jak miasto ze rutyńskōm (staroruskōm) ludnościōm, nale ôd połowy XIII storoczo, po przeniesiyniu sam stolice Halicko-Wołyńskigo Ksiynstwa, we mieście zaczły zjowiać sie inksze norodowe grupy, przede wszyjskim ôrmiańsko a miymiecko. Po przikuplowanio do Polskigo Krōlestwa wiynkszość miyszkańcōw stanowiōły Poloki a Miymce. Sformowały sie wtnyczos tyż ôrmiańsko a żydowski dzielnice, co miały czyńściowy samoreskyrōng. Przi austriackij władzy tako etniczno kōmpozycyjo sie uchowała. We miyndzywojynnym ôkresie, kej Lymberg noleżoł do Polskij Republiki. We 1931 63,5% miyszkańcōw zadeklarowało, iże jejich rodnio godka to je polsko, 24,1% – żydowsko (jidisz), 11,3% – ukrajińsko, a 0,8% – miymiecko.

Podug Grzegorza Hryciuka we siyrpniu 1939 we Lymbergu miyszkało 50,9% Polokōw, 31,4% Żydōw, 16% Ukrajiniokōw, 0,8% Miymcōw a 0,9% inkszych norodowości. We 40. rokach skuli Holocaustu a deportacyje polskij ludności we mieście fest smyńszōła sie liczba Żydōw a Polokōw, przijechało ale moc Rusōw, kerych przisyłała sowiecko władza po aneksyji Lymberga. Swiynkszōła sie tyż skuli industrializacyje a urbanizacyjnych procesōw wielość Ukrajiniokōw, kere przikludzały sie ze ôkolicznych wsi. We piyrszym wszechôbecnym wykozie po II światowyj wojnie we Lymbergu miyszkało 60,2% Ukrajiniokōw, 27,1% Rusōw, 6,3% Żydōw, 3,9% Polokōw a 1,3% Biołorusōw.

We mieście fōnguje moc ferajnōw roztōmajtych diasporōw. Rusko myńszość je zôrganizowane jak Ruske Towarzistwo m. Puszkina. Polsko myńszość ôrganizuje sie we Towarzistwie Polskij Kultury Lymberskij Ziymie, wydowany je tyż dwutydnik Kurier Galicyjski. We polskij godce kludzōno je nauka we szkołach nr 10 a 24. Inksze myńszości sōm mynij zôrganizowane, Żydy a Ôrmiany kuplujōm sie wele religijnych ferajnōw: Żydy przi synagodze, a Ôrmiany przi Ôrmiańskim Kościele. Zaregistrowane sōm tyż: Ferajn Krymskich Tatarōw Miasta Lymberga, Towarzistwo «Czesko Biesiada», Miymiecki Dōm, Rōmy Ukrajiny «Terpine», Gruzińske Towarzistwo «Aragwi», a tyż lokalne ôddziały ferajnōw ôd Madziarōw, Biołorusōw a Litwinōw.

Godkowy skłod

Ludność Lymberga podug rodnij godki we Cynzusie ze 2001. roku::

Godka	Procynt
ukrajińsko	88,48 %
rusko	9,95 %
polsko	0,42 %
biołorusko	0,10 %
ôrmiańsko	0,04 %
madziarsko	0,03 %
mołdawsko	0,02 %

We 2000. roku we priwatnych kōntaktach ukrajińskij godki używało 79% miyszkańcōw, a ruskij - 20%.

Podug podszukowanio, kere kludźōł Mindzynorodowy Republikański Instytut we kwiytniua moju 2023. po ukrajińsko godało dōma 96% miyszkańcōw miasta, a po rusku – 3%.

Miyndzonorodowo spōłproca

Lymberg mo 19 partnerskich miast:

• Banja Luka (Bośnia a Hercegowina)
• Budapeszt (Madziary)
• Chengdu (Chiny)
• Freiburg im Breisgau (Miymcy)
• Krakōw (Polska)
• Kutaisi (Gruzyjo)
• Lublin (Polska)
• Łōdź (Polska)
• Novi Sad (Syrbijo)
• Corning (USA)
• Płowdiw (Bōłgaryjo)
• Przemyśl (Polska)
• Riszon le-Cijjon (Izrael)
• Rochdale (Wielgo Brytanijo)
• Rzeszōw (Polska)
• Vilnius (Litwa)
• Warszawa (Polska)
• Winnipeg (Kanada)
• Wrocław (Polska).

We Lymbergu miyszczōm sie gyneralne kōnsulaty ôd Czeskij Republiki, Polski a Rusyje, a tyż hōnorowe kōnsulaty ôd Austryje, Belgije, Biołoruśi, Bōłgaryje, Izraela, Kazachstanu, Kanady, Niiderlandōw, Połedniowyj Koryje, Latwije, Litwy, Mołdawije, Miymcōw, Francyje a Madziarōw.

Szport

Szport we Lymbergu mo downo historyjo: we mieście ôdbyły sie piyrsze na terynie spōłczesnyj Ukrajiny szpile we fusbalu (1894), hokeju (1905) a waserbalu (1914). 4 września 1931 we Lymbergu ôdbōł sie piyrszy kōngres FITA – Miyndzynorodowyj Federacyje Łucznictwa. We siyrpniu a wrześniu tego roku miasto przijyno piyrsze majsterszaft świata we łucznictwie. Hokejowy tormōn Mykoła Skrypij bōł jednym z piyrszych na świecie, co zaczōn wykorzistować maska do ôchrōny gymby – jeszcze we 1933. Skōnsztruowoł ja ze wojskowego chełmu, do kerego dorobiōł drōciany nec.

Lymberski fusbalklub Pogoń sztyry razy przed drugōm światowōm wojnōm wygrowoł fusbalowy majsterszaft Polski, niyroz swoje szpile groł sam polski mańszaft w kerego składzie wystympowali fusbalorze ze lymberskich klubōw. We 1946 ôtwarto bōło Lymberski Instytut Fizycznyj Kultury, do dzisio wożno instytucyjo, co zajmuje sie rychtowaniym szportowcōw ze Lymberskigo ôbwodu.

Swiōnzki ze Ślōnskym

Theodor Haase

Wojciech Kilar

Ôd 1772. (piyrsze tajlowaniy Republiki Ôbōch Nacyjōw) do 1918. Lymberg przinoleżoł do Austryjockigo Cysorstwa, a potym Austro-Madziarōw, do kerych przinoleżało tyż połednie Ślōnska (Uopawski a Cieszyński). We miyndzywojynny ôkres miasto bōło pod kōntrolōm II Polskij Republiki, cuzamyn ze schodniōm tajlōm Gōrnego Ślōnska (autōnōmiczne ślōnske wojewōdztwo). Kej po II światowyj wojnie wiynkszość Polokōw bōło wysiedlōno ze zachodnioukrajińskich ziymiōw, srogo czyńść miyszkańcōw Lymberga trefiōło do Ślōnska, ôsobliwie do Bytōmia, Glywicōw a Ôpolo, z kerych moc robiōło sam kariera, a niyrzodko integrowało sie ze lokalnōm ludnościōm.

Wywołane Lymberżany a Lymberżanki we Ślōnsku

• Barbara Bittnerówna (1924–2018) – tancyrka, primabalerina Ślōnskij Ôpery we Bytōmiu
• Włodzimierz Burzyński (1900–1970) – profesōr Lymberskij Politechniki, a potym Ślōnskij Politechniki. Jeszcze przōdzij walczōł po polskij strōnie we aufsztandach we 1921
• Adam Didur (1874–1946) – śpiywok, piyrszy dyrechtōr Ślōnskij Ôpery
• Theodor Haase (1834-1909) – politiker, wanielicki pastōr, działocz Miymieckij Progresywnyj Partyje na Austryjackim Ślōnsku
• Lesław Finze (1918–1998) – solista Ślōnskij Ôpery
• Franciszek Groër (1887–1965) – narodzōny we Bielsku, za Staryj Polski administracyjny dyrechtōr Lymberskij Ôpery, pedjatra, potym prorechtōr medycznych akadymijōw we Bytōmiu a Zobrzu
• Adolf Joszt (1889–1957) – chymik, profesōr Ślōnskij Politechniki
• Wojciech Kilar (1932–2013) – pianista, kōmpozitōr, 65 lot miyszkoł we Katowicach
• Stanisław Skrowaczewski (1923–2017) – dyrygynt, we latach 1949–1954 dyrechtōr Ślōnskij Filharmōnije we Katowicach